Сенатор боб менендиз хитай һөкүмитини уйғур елидики йиғивелиш лагерлирини аяғлаштурушқа чақирди

Америкиниң нопузлуқ хәвәр қаналлиридин “CNN телевизийәси” 28-январ күнидики хәвәр программисида “хитайниң уйғур кризиси” темисиға орун бәрди. Программида америка кеңәш палатасиниң ғоллуқ әзалиридин бири болған боб менендиз әпәнди зиярәт қилинған болуп, боб менендиз әпәнди программида уйғурларниң вәзийити һәққидә муһим сөзләрни қилди.

Сенатор боб менендиз йеқинда америка дөләт мәҗлисидә тонуштурулған “уйғур кишилик һоқуқ сиясити-2019” намлиқ қанун лайиһәсини тонуштурған вәкилләрниң бири болуп, у йеқиндин буян хитай һөкүмитиниң уйғурларға қарши йүргүзүватқан сиясәтлиригә қарши актип аваз чиқириватқан нопузлуқ әрбабларниң бири болуп қалған иди.

У CNN телевизийәсиниң программисида уйғур елидики лагерларни шәрһләштә әйни йилларда натсистлар германийәсиниң йәһудийларни қамиған лагерлири үчүн ишлитилгән “йиғивелиш лагерлири” дегән аталғуни ишләтти. У, CNN му киристи луниң “хитай һөкүмити уйғур елидики лагерларни “кәспий маһарәт мәркизи” яки “тәрбийәләш мәркизи” дәп атаватиду, сиз бу орунларға қандақ баһа берисиз?” дегән соалиға җаваб берип “мән бу орунларни йиғивелиш лагерлири дәп атаймән. Биз бу орунларда бир милйонға йеқин уйғурниң қамалғанлиқиға ишинимиз. Бу уйғурларниң кишилик һоқуқиға вә хәлқара қанунларға қилинған еғир дәпсәндичилик болуп һесаблиниду. Биз хитай һөкүмитидин лагерларни аяғлаштурушни тәләп қилишимиз вә уйғурларниң кишилик һоқуқ вәзийитини йеқиндин көзитишимиз керәк” деди.

Боб менендиз сөзидә юқириқидәк мәқсәтләргә йетиш үчүн өзлириниң уйғурлар һәққидики қанун лайиһәсини оттуриға қойғанлиқини баян қилди.

Киристи лу сенатор боб менендиздин “немә үчүн уйғур елидики лагерлар мәсилисигә җиддий муамилә қилиниватқанлиқини” сориди. Боб менендиз буниңға җаваб берип алди билән буниңға уйғурларниң вәзийитидә йүз бәргән ғайәт зор дәриҗидики өзгириш йәни бир милйондин ошуқ кишиниң лагерға қамилишидәк бир җиддий вәзийәтниң сәвәб болғанлиқини билдүрди. У шундақла йәнә буниң ши җинпиң һөкүмитиниң сиясәтлириниң муқәддимиси болуши мумкинликини әскәртти. У мундақ деди:

“бу бәлким хитай һөкүмитиниң бундин кейин уйғурлар вә башқа мусулман аз санлиқ милләтләрдин һалқип, һөкүмәткә қарши чиққан һәрқандақ бир кишини тәрбийәләш мәркәзлиригә, йәни йиғивелиш лагериға әвәтидиған сиясәтлириниң башлиниши болуши мумкин. Шуңа мән әмди бу мәсилини хәлқара җамаәт қаттиқ тәкитләйдиған вә хитайға бесим ишлитип, буниң хәлқара қанунларға хилап икәнликини билдүрүп, уни сиясәтлирини өзгәртишкә қистайдиған вақит кәлди, дәп қараймән”

У сөзидә йәнә уйғурларға аит қанун лайиһәсиниң мәзмунлирини қисқичә тонуштуруп, униңда америка һөкүмитиниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң мунасивәтлик доклат тәйярлиғучилириниң уйғур районида чәклимисиз һалда тәкшүрүш елип беришини қоллаш, униңдин башқа америка һөкүмитини “хәлқара магнетски қануни” ни ишқа селиш арқилиқ уйғурларниң кишилик һоқуқини дәпсәндә қилишқа биваситә четилған хитай һөкүмити вә партийәси ичидики әмәлдарларни җазалаш вә шундақла хитайда тиҗарәт қиливатқан америка ширкәтлириниң уйғур елидики йиғивелиш лагерлириға четилидиған һәрқандақ тиҗарий паалийәтләр билән шуғуллинишиниң алдини елиш вә шундақла кишилик һоқуқ вә демократийәни алға сүридиған йәнә башқа муһим маддилар барлиқини баян қилип өтти.

CNN Мухбири киристи лу CNN телевизийәсиниң хәлқаралиқ қанилиниң хитай ичидиму тарқитилидиғанлиқини әскәртип туруп, “биз һазир бу программини хитайда тосалғусиз қоюлуватиду, дәп пәрәз қиливатимиз. Бу программа арқилиқ сиз хитай һөкүмитигә немә демәкчи?” дәп сориди.

Боб менендиз буниңға “мениң хитай һөкүмитигә дәйдиғиним, хәлққә бесим ишлитиш сизни чоң дөләт болуш арзуйиңизға йәткүзмәйду. Сиз тинчлиқ билән ипадә қилиниватқан пәрқләргә йол қоюшни билишиңиз, уйғурлар вә башқиларниң охшимиған пикирлирини дөләт бихәтәрликигә тәһдит дәп қаривалмай, уларниң өзини әркин һалда ипадә қилишиға йол қоюшиңиз керәк. Мән хитай һөкүмитиниң шу йөнилишкә қарап меңишини арзу қилимән, чүнки шундақ қилғандила хитай андин өзи дәватқан чоң дөләт болуш чүшини әмәлгә ашуралайду.” дәп җаваб бәрди.

Мухбир киристи лу буниңға улапла боб менендиздин “сизчә хитай һөкүмити өзгирәмду? сизчә “уйғур кишилик һоқуқ сиясити” қанун лайиһәси хитайниң һәрикитини өзгәртәмду?

Боб менендиз буниңға җаваб берип хәлқараниң ортақ һәрикитиниң хитайни өзгәртидиғанлиқини тәкитлиди. У мундақ деди: “әлвәттә, мән уларниң өз сиясәтлиригә қайта қарап чиқишини вә уни өзгәртишини үмид қилимән вә буниң хитай өзиниң һәрикәтлириниң хәлқара кишилик һоқуқ нормилириға хилаплиқини чүшинишигә йол ачидиған бир хәлқаралиқ һәрикәтниң башлиниши болуп қелишини арзу қилимән. Хитай әгәр чоң дөләт болимән дәйдикән, у һалда өзиниң хәлқара қанунлар асасида иш көрүши керәкликини чүшинип йетиши керәк.”

Боб мениндиз сөзини давам қилип йәнә мундақ деди: “биз әгәр бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң бу асаста хитайға чақириқ қилиш асасини чиңиталисақ, йәни бу өзгириш чақириқини пәқәтла америкиниң әмәс, бәлки дунядики универсал кишилик һоқуқ хитабнамисигә қол қойған барлиқ дөләтләрниң ортақ тәлипи сүпитидә оттуриға қоялисақ, ахири берип көзлигән мәқситимизгә йетидиғанлиқимизға ишинимән. Әлвәттә, бу өзгириш бир кечидә йүз бәрмәйду, әмма хитай хәлқарадики образиға диққәт қилидиған дөләт болғанлиқтин, көрситилгән тиришчанлиқларниң уларниң бу йолда илгирилишигә түрткә болидиғанлиқиға ишинимән.”

Хитай һөкүмити өткән икки йилдин буян уйғур елидә кәң көләмлик тутуқ һәрикити елип берип, икки милйончә уйғур вә башқа түркий тиллиқ милләтләрни аталмиш “қайта тәрбийәләш лагерлири” ға қамиған иди. Уйғур елидә йүз бериватқан бу ғайәт зор инсанийәт кризиси америка дөләт мәҗлисидики һәр икки партийәдин болған әзаларни һәрикәткә кәлтүргән. Нәтиҗидә америка кеңәш вә авам палатасиниң марко рубийо, киристофир симис қатарлиқ 25 нәпәр әзаси өткән йил нобайир ейида “уйғур кишилик һоқуқ сиясити қанун лайиһиси-2018” намлиқ қанун лайиһәсини бир қетим тонуштурған.

Әмма лайиһә дөләт мәҗлисидә авазға қоюлуштин илгири мәҗлис әзалири қайта сайлап чиқилғанлиқи үчүн, бу қанун лайиһәсигә бир қисим йеңи мәзмунлар қошулуп, бу йил 17-январ күни “уйғур кишилик һоқуқ сиясити қанун лайиһиси-2019” намида қайта тонуштурулди. Диққәт қозғайдиған бир муһим нуқта болса қанунниң илгирики нусхисиға һәр икки палатадин җәмий 25 вәкил имза қойған болса, бу нөвәтлик йеңи нусхисиға җәмий 31 вәкил имза қойған. Чәтәлләрдики уйғур җамаити болса бу қанун лайиһәсиниң әмәлгә ешип, уйғурларниң бешиға келиватқан зулумни азайтиш йолидики тунҗи бир қанун болуп қелишини үмид қилишмақта.