Amérika awam palata ezaliri tramp hökümitini Uyghur mesiliside xitayni jawabkarliqqa tartishqa chaqirdi

Amérika dölet mejlisining bir qisim ezaliri ötken yili 8‏-ayda amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyogha mektup yézip, uni xitayning Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikige qarita tedbir qollinishqa, “Magnitiskiy kishilik hoquq qanuni” ni ishqa sélip, buningda jawabkarliqi bar emeldarlarni jazalashqa chaqirghan idi. Lékin ularning qarishiche, mayk pompéyo ötken yili 9‏-ayda ulargha émbargo qoyushni bildürgen bolsimu, lékin hökümet hazirgha qeder buninggha qarita yéterlik tedbir qollanmighan.

Amérika awam palatasi tashqi ishlar komitétining 4 neper démokratik we jumhuriyetchi ezasi 4‏-mart küni mayk pompéyogha yene mektup yézip, tramp hökümitini xitayning Uyghur musulmanlirini depsende qilishigha qarita yéterlik tedbir qollanmasliqi bilen tenqid qilghan shuningdek hökümetni xitayning Uyghur rayonidiki qilmishini jawabkarliqqa tartishqa ündigen. Mektupta, bu ishning intayin jiddiy mesile ikenliki eskertilip: “Xitay merkizi we rayonluq hökümitining siyasiti shinjang Uyghur aptonom rayonidiki Uyghur we bashqa türkiy musulman xelqlerning tüp erkinlikini ret qilip, ‛qayta-terbiyelesh‚, ‛térrorluqqa qarshi turush‚ namida keng kölemlik teqiblesh we qamash programmisini yürgüzüp keldi. Bir milyondin artuq Uyghur we bashqa musulman milletler ularning kimliki, tili we tarixini yoqitish herikitining bir qismi süpitide ‛siyasiy qayta-terbiyelesh lagérliri‚ gha qanunsiz qamalmaqta” déyilgen.

Mektupta yene bezi amérika shirketlirining xitayning xeykang, daxu'a téxnika shirkiti bilen hemkarliqi seweblik xitayning Uyghurlarni jazalishigha hesse qoshuwatqanliqigha da'ir xewerlerning özlirini qattiq bi'aram hés qiliwatqanliqimu bildürülgen. Mektupta, bixeterlik shirkiti- “Awan'gart mulazimet guruhi” ning Uyghur rayonida meshiq merkizi qurghanliqi, amérika bi'o-téxnika shirkiti-térmo fishérning Uyghur rayonigha d n a ewrishkisini retlesh eswabi sétip bergenliki alahide tilgha élinip, “Uning qandaqlarche bu eswabni sétishigha yol qoyulghanliqi hazirgha qeder éniq emes” dep tekitlen'gen.

Amérikadiki erkinlik sariyi tramp hökümitini xitay emeldarlirigha émbargo quyushqa chaqirip kéliwatqan kishilik hoquq teshkilatlirining biri. Mezkur teshkilatning aliy derijilik tetqiqatchisi sara kukning bildürüshiche, Uyghurlarning weziyiti bek jiddiy mesile bolup, amérika hökümitining qolida xitay emeldarlirini agahlanduridighan ünümlük qorallar bar iken. U, 5‏-mart küni ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Men bu yerde xitay emeldarlirigha émbargo qoyushning bolupmu magnitiskiy qanunigha asasen émbargo qoyushning qanchilik zörürlükini qayta tekitleymen. Lékin, bu yerde xelq'ara diniy erkinlik qanunini ishqa sélip téximu köp ishlarni qilghili bolidu. Lékin, bu qanun köp hallarda bek ishqa sélinmighachqa biz uning ehwalini bilmeymiz. Bu qanun amérika hökümitining bu xil depsendichilikni toxtitishidiki intayin muhim qorallirining biri”.

Amérika tashqi ishlar ministirliqining néme üchün hazirgha qeder “Magnitiskiy qanuni” yaki “Yer shari diniy erkinlik qanuni” ni ishletmigenlikining sewebi melum emes. Amérika tashqi ishlar ministirliqi 5‏-mart küni radiyomizgha yollighan yazma bayanatida, xitayni Uyghur rayonidiki selbiy siyasitige xatime bérishke ündigen. Lékin, émbargo mesilisini chüshendürmigen. Bayanatta, xitay lagérlarni “Kespiy terbiyelesh merkezliri” dep teriplisimu, lékin shahitlarning bayani we sün'iy hemrah resimlirining bu xil teripleshni inkar qiliwatqanliqi eskertilip: “Biz dawamliq xitayni bu xil selbiy siyasetke xatime bérishke, xalighanche tutqun qilin'ghan barliq kishilerni qoyup bérishke, chet'ellerde turushluq musulman az sanliq millet kishilirini xitaygha qaytip kélip éniqsiz teqdirge muptila qilishni toxtitishqa chaqirimiz” déyilgen.

Amérika awam palata ezalirining mezkur mektupi awam palata tashqi ishlar komitétining re'isi élli'ot en'gél, démokratik awam palata ezasi bred shérman, jumhuriyetchi awam palata ezasi ted yoho we kristofir simitlar teripidin yézilghan. Bu awam palata ezalirining mayk pompéyogha yéqinqi 6 ay ichide 2‏-qétim mektup yézishidur.

Bezi kishilik hoquq teshkilatlirining qarishiche, amérika awam palata ezalirining mektupi intayin küchlük signal iken. Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tashqi ishlar diréktori lu'isa gréw, mektupning kishige ilham béridighanliqini bildürdi. U mundaq deydu: “Mektup ademge pewqul'adde ilham béridu. Yéngi dölet mejlisining awam palata tashqi ishlar komitéti Uyghurlarning kishilik hoquqini qollashta nahayiti küchlük iradisini ipadilimekte. Komitét re'isi en'gél we uning xizmetdashliri amérikining bu mesilige küchlük inkas bildürüp, xitaydiki bu kishilik hoquq depsendichilikini, bolupmu Uyghur rayonidiki qorqunchluq kishilik hoquq depsendichilikini toxtitishta her qaysi siyasiy-partiye guruhlar meydanining ortaq ikenlikini namayan qildi”.

Uning ilgiri sürüshiche, amérika we bashqa démokratik döletler bu mesilige inkas bildürüshte bek kech qalmaqta iken. U, eger démokratik döletler xitay bilen bolghan normal alaqisini toxtatmisa, bu xitayning kishilik hoquqni dawamliq depsende qilishigha yéshil chiragh yéqip béridighanliqini bildürdi. Lu'isa gréw mundaq deydu: “Amérika we insanlarning izzet-hörmitige ehmiyet béridighan dölet we hökümetler xitay bilen bolghan normal alaqini xéli burunla toxtitishi kérek idi. Xitay bilen normal alaqini yene dawamlashturushqa bolmaydu. Dunyagha melum bolghandek xitay hökümiti 21‏-esirde jaza lagérlirini qurup, étnik, diniy guruhlarni we bezi dindarlarni nishan'gha almaqta. Qisqisi, xelq'ara rehberlerning Uyghur rayonidiki ishlarda süküt qilishi xitay kompartiyesining kishilik hoquq depsendichilikige yéqilghan yéshil chiragh dep, qarilishi mumkin.”

Erkinlik sariyidiki sara kuk Uyghur mesilisining qanchilik jiddiy mesile ikenlikide lu'isa gréw bilen oxshash tonushqa ige. Uning qarishiche, hökümet bu mesilini qanchilik téz tedbir qollansa shunchilik köp kishining hayatini qoghdap qalidiken. U mundaq deydu: “Shinjangda yüz bériwatqan ishlar uninggha qarita jiddiy tedbir qollinishni kérek qilidu. Chünki, bek köp adem tutqunda turuwatidu. U yerde kishilerning xorlashqa uchrawatqanliqi, qebih wasitiler bilen ten jazasigha duchar boluwatqanliqi, ölüm-yétimlerning köpiyiwatqanliqi bizge sir emes. Shunga, uninggha arilashsaq nurghun kishilerning hayatini qutquzup qalidighanliqimizni bilishimiz kérek. Bolmisa waqit uzarghanséri téximu köp kishi ölidu”.

Awam palata ezalirining mektupida, “Awan'gart mulazimet guruhi” ning Uyghur rayonida meshiq merkizi qurushi, térmo-fishér shirkitining d n a ewrishkisini retlesh eswablirini sétishi qatarliq hadisiler Uyghur rayonining kishilik hoquq mesilisige ammiwi hoshyarliqni östürüshning zörürlükini körsitipla qalmay, buningda mes'uliyiti bar xitay emeldarlirining jawabkarliqini sürüshtürüshning zörürlükini körsitip bergenliki tekitlen'gen. Mektupta yene amérika hökümitining amérika shirketlirining mezkur rayondiki meshghulati, xitay bilen bolghan kishilik hoquq söhbiti qatarliq bir qatar mesililerge jawab bérishi telep qilin'ghan.