Америка хитайниң уйғур районидики бастурушидин «қаттиқ биарам» болмақта
Кочида постқа қоюлған қораллиқ сақчи вә броневик. 2018-Йили 12-сентәбир, үрүмчи.
Reuters
Америка ташқи ишлар министирлиқи сәйшәнбә күни уйғур райониниң нөвәттики вәзийитигә позитсийә билдүрүп, хитай һөкүмитиниң бу райондики уйғур вә башқа мусулман милләтләрни бастурушини техиму еғирлаштурғанлиқидин «қаттиқ биарам» болуватқанлиқини билдүрди. Бу америка һөкүмитиниң «ню-йорк вақти» гезити ақ сарай, америка ташқи ишлар вә малийә министирлиқлириниң уйғур районида кишилик һоқуқни дәпсәндә қиливатқан хитай әмәлдарлириға ембарго қоюшни ойлишиватқанлиқини хәвәр қилғандин кейин, тунҗи қетим мәзкур мәсилигә ипадә билдүрүшидур.
Америка ташқи ишлар министирлиқиниң инкасидин сәл аввал б д т кишилик һоқуқ алий комиссари мишел башелит лагерлар мәсилисини оттуриға қойған. Шундақла йәнә кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилати доклат елан қилип, лагерлар һәққидә йеңи дәлилләргә еришкәнликини билдүргән. Арқидинла президент трамп һөкүмити д у қ рәиси долқун әйса билән ақсарайда көрүшүп, лагерлар вә ембарго мәсилисини музакириләшкәнлики илгири сүрүлгән иди.
Америка һөкүмитиниң уйғурлар һәққидики позитсийәсини ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси һезир нюерт сәйшәнбә күнки ахбарат йиғинида тәкитлигән. Униң қәйт қилишичә, америка һөкүмити хитайниң миңлиған уйғурни лагерларда тутуп туруватқанлиқиға даир ишәнчлик мәлуматларға еришкән.
Һезир нюерт мундақ дәйду: «бу, биз ташқи ишлар министирлиқиниң нурғун паалийәтлиридә сөзләп келиватқан мәсилә. Бәлки, бәзәнлириңларниң есидә болса керәк, мән бу йил баһарда уйғур мухбирларни ташқи ишлар министирлиқиға тәклип қилип, уларниң җапалиқ ишләватқанлиқидин хәвәрдар болған. Уларниң аилә әзалириниң қийин әһвалидин, нурғун аилә әзалириниң хитайда қамалғанлиқидин хәвәр тапқан. Бу америка һөкүмитиниң алаһидә қаттиқ әндишисини қозғап кәлди. Болупму ташқи ишлар министирлиқи ялғуз уйғурларнила әмәс, хитайниң бу райондики қазақ қатарлиқ башқа мусулманларниму бастурушиниң еғирлашқанлиқидин қаттиқ әндишә қилип кәлмәктә.»
Һезир нюертниң қәйт қилишичә, хитайниң бу райондики милләтләрни қаттиқ контрол қилип, уларниң өз мәдәнийити вә диний етиқадини ипадилишини чәклиши ашқунлуққа қутратқулуқ қилип, зораванлиққа йол ачидикән. Һезир нюерт мундақ дәйду: «бу йәрдә миңлиған кишиниң тутқун қилинип, тутуп туруш мәркәзлиригә қамалғанлиқиға даир ишәнчлик мәлуматлар бар. Биз 2017-йили 4-айдин буян тутқунларниң сани җиддий ашқанлиқини ейталаймиз. Аз санлиқ милләтләрниң өз мәдәнийити вә диний етиқадини ипадилишигә қарита елип берилған бундақ чекидин ашқан нисбәтсиз чәклимә ашқунлуққа қутратқулуқ қилип, зораванлиққа йол ачиду.»
Кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаришичә, трамп һөкүмити дәрһал «йәршари магнитиский қануни» вә «йәршари диний әркинлик қануни» лирини ишқа селип, уйғурларни дәпсәндә қилишқа иштирак қиливатқан хитай әмәлдарлирини җавабкарлиққа тартиши керәк. Кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилати дүшәнбә күни елан қилған бу һәқтики бир доклатида, хитай һөкүмитиниң уйғурларни системилиқ вә пиланлиқ бастуруп, уларни тутқун қиливатқанлиқи, хорлаватқанлиқи, тән җазаси бериватқанлиқиға даир йеңи дәлилләргә еришкәнликини билдүргән.
Мәзкур тәшкилатниң асия ишлири директори софий речардсон, америка һөкүмитиниң қолида бирқанчә хил җазалаш васитилириниң барлиқи, униң бу васитиләрни ишқа селиши керәкликини билдүрди. Доктор софий речардсон мундақ дәйду: «бу йәрдә һөкүмәт ойлишип көрсә болидиған бир қанчә хил ембарго васитилири бар. Йәршари магнитиский қанунини ишқа селип, кишилик һоқуқни дәпсәндә қилғучи шәхсләрниң җавабкарлиқини сүрүштүрүш шуларниң бири. Бу йәрдә йәнә америка вә башқа һөкүмәтләр, ширкәтләрниң шинҗаң билән сода қилишиға чәклимә қойса болиду. Мәсилән, һечкимниң шинҗаң җ х назаритигә нәрсә сетишиға яки шинҗаңдики диктаторилиқ әслиһәлири қурулушиға иштирак қилған хитай ширкәтлириниң башқа дөләтләргә мәбләғ селишиға йол қоймаслиқи керәк, дәйдиған пикирләр бар. Демәк, бу хил ембарго тәдбирлирини йүргүзүштә болиду».
Хитайниң уйғур районидики бастурушиға қатнишиватқан хитай ширкәтлирини җазалаш пикири америка дөләт мәҗлиси әзалириниң йеқинда ташқи ишлар министири майк помпео билән малийә министири стивен мнучинға язған мәктупида оттуриға қоюлған. Марку рубио билән кристофир симит башчилиқидики 17 нәпәр америка кеңәш вә авам палата әзалириниң мәктупида, хитайдики хәйкаң вә дахуа ширкәтлириниң исми тилға елинған. Бу икки ширкәт хитай һөкүмитиниң уйғур районидики дигитал, йәни рәқәмлик тәқибләш системиси қурулушиға актип иштирак қилип, зор пайдиға еришиватқан карханилар иди.
Марку рубио билән кристофир симит 12-сентәбир америка сода министириға йоллиған йәнә бир мәктупида, сода министирлиқиниң тизимликни кеңәйтип, униңға хитай һөкүмитиниң уйғур аптоном районидики органлирини, бихәтәрлик тармақлирини вә улар билән һәмкарлишиватқан хитай ширкәтлирини киргүзүши тәләп қилинған. Мәктупта «шинҗаң уйғур аптоном районида йүз бериватқан хорлуқ америкиниң дөләт бихәтәрлик мәнпәәтигә мухалип» дейилгән.
Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатидики софий речардсонниң көрситишичә, уйғур районида йүз бериватқан дәпсәндичиликни тохтитиш нөвәттики әң муһим мәсилидур. У мундақ дәйду: «биз нәччә йиллардин бери шинҗаңда омумий кишилик һоқуқ вәзийитиниң яманлишип кетиватқанлиқиға диққәт қилишқа ялвуруп кәлдуқ. Буниңдин аз дегәндә 10 йил аввал хитай америкиниң қозғиған террорлуққа қарши туруш урушини суйиистемал қилип, шинҗаңдики уйғур вә башқа аз санлиқ милләтләрни бастурушқа башлиғандила бу бизгә ениқ мәлум болған иди. Бирақ бу йәрдики трагедийә бу районниң вәзийити еғирлишип кәткәндә андин бу мәсилә хәлқара җәмийәтниң диққитини қозғашқа башлиди. Бирақ һазирқи әң муһим мәсилә буниңға әмәлий тәдбир қоллиништур».
Лекин, америка һөкүмитиниң қачан, кимләргә, қандақ тәдбир қоллинидиғанлиқи мәлум әмәс. Америка ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси һезир нюерт сәйшәнбә күни мухбирларниң бу һәқтики соалиға җаваб бәргәндә бу мәсилиниң давамлиқ музакирә қилиниватқанлиқи, ембарго қоюш-қоймаслиқ һәққидә учур берәлмәйдиғанлиқини билдүргән. У мундақ дәйду: «биз дөләт мәҗлисидин мәзкур мәсилә һәққидә мәктуп тапшурувалғанлиқимизни билдүримиз. Бизниң қолимизда қоллинидиған нурғун васитилиримиз бар. Бирақ мән америка һөкүмити қоллиниши мумкин болған васитиләр һәққидә алдинала тохталмаймән. Бу ембарго мәсилисидә бурундин келиватқан бир қаидә. Йәни биз ембарго қоюш-қоймаслиқниң учурини алдинала бәрмәймиз.»
Америка һөкүмитиниң юқири дәриҗилик бәзи хитай әмәлдарлириға ембарго қойидиғанлиқи һәққидики бу хәвәр хитай һөкүмитиниң инкасини қозғиған. Ройтерс агентлиқиниң хәвәр қилишичә, хитай ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси гең шуаң җүмә күни баянат елан қилип, америкини шинҗаң һәққидики «натоғра» қарашлардин ваз кечишкә чақирған. У, «әгәр таратқуларниң хәвири тоғра болса, биз алақидар тәрәпни натоғра қарашлардин ваз кечип, хитай билән америкиниң өз ара ишәнч вә һәмкарлиқиға зиянлиқ ишларни қилиш яки сөзләшни тохтитишқа чақиримиз» дегән. Гең шуаңниң тәкитлишичә, хитайдики пүтүн хәлқләр «қанунлар бойичә диний әркинликтин толуқ бәһримән болмақта» икән.
Хитай һөкүмити һазирға қәдәр уйғур районида йиғивелиш вә «қайта тәрбийәләш мәркәзлири» ни қурғанлиқини инкар қилип кәлди. Хитай мәркизи бирликсәп бөлүминиң муавин башлиқи ху лйәнхе б д т ирқий айримичилиққа қарши туруш комитетиниң өткән айда өткүзүлгән йиғинида, бәзи радикал кишиләргә «тәрбийә бериливатқанлиқи» ни етирап қилған болсиму, лекин «йиғивелиш лагерлири» яки «қайта тәрбийәләш мәркәзлири» дәп бундақ бир орунниң мәвҗут әмәсликини тәкитлигән иди.
