Uyghur diyaridiki kishilik hoquq depsendichiliki amérika-xitay soda munasiwiti we xewpsizlik söhbitide tilgha élindi

Muxbirimiz sada
2018.11.12
Pompeo-uyghur-mesilisi.jpg Amérika dölet mejliside ötküzülgen amérika-xitay soda munasiwiti we xewpsizlik söhbitide, amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompyo ependi Uyghurlar mesilisini alahide tilgha aldi. 2018-Yili 9-noyabir, washin'gton.
state.gov

Xitayning Uyghur diyaridiki Uyghur we bashqa az sanliq milletlerge yürgüzüwatqan kishilik hoquq depsendichiliki we bashqa siyasiy basturushliri xelq'arada ilgiriki yillargha qarighanda köplep inkaslarni qozghimaqta.

Nechche kün awwal b d t da échilghan xitayning 2018-yilliq kishilik hoquq weziyitige qarap chiqish yighini mezgilide, xitay da'iriliri özining kishilik hoquq “Ewzel” likliri heqqide lap urghan shundaqla xitay hökümet taratqulirida özlirini maxtap “Biz tonushturghan kishilik hoquq weziyiti heqqidiki pikirlirimiz xelq'ara jem'iyetning qizghin qollishigha érishti” dep teshwiq qilghan bolsimu, emma aridin uzaq ötmeyla xelq'ara taratqularda xitayning bu qilmishigha reddiye bérilgen inkaslar we maqaliler élan qilin'ghan idi.

Mushu qatarda amérika tashqi ishlar ministirliqida échilghan amérika-xitay soda munasiwiti we xewpsizlik söhbitide Uyghurlar mesilisini alahide tilgha élin'ghan. Mezkur söhbet 9-noyabir küni échilghan bolup, söhbetke amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompiyo, dölet mudapi'e ministiri jim mettis we xitay kompartiyesi merkizi komitéti tashqi ishlar ishxanisining mudiri yang jyéchi, dölet mudapi'e ministiri wéy féngxélar qatnashqan. Söhbette ikki dölet emeldarliri otturisida diplomatiye we dölet xewpsizliki mesililiri boyiche diyaloglar élip bérilghan.

Mezkur söhbette eng awwal amérika-xitay munasiwetliri témisi tilgha élin'ghan. Buningda amérika terep amérika prézidénti trampning ikki dölet arisidiki ijabiy we emeliy netijini asas qilidighan köz-qarishini tekitlep, bu xil munasiwetning adilliq we öz-ara menpe'et yetküzüshni asas qilish teshebbusini otturigha qoyghan. Bu teshebbusqa ikki terep birdek ikki dölet arisidiki perqlerni azaytip, ortaq nishan üchün birlishishni tekitligen.

Uningdin bashqa yene jenubiy déngiz mesilisimu otturigha qoyulghan. Bu nuqtida amérika we xitay terep xelq'ara qanun'gha asasen jenubiy déngiz rayonining tinchliqigha kapaletlik qilishqa, talash-tartishlarni tinchliq bilen hel qilip, jenubiy déngiz rayonida erkin qatnashqa kapaletlik qilishqa wedileshken. Amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompiyo munularni tekitligen: “Biz xitayning jenubiy déngiz rayonidiki herbiy herikitige diqqet qilimiz we xitayning bu rayon'gha qarita bergen burunqi wedisige emel qilishini ümid qilimiz.”

Söhbettiki muhim témilarning biri Uyghurlarning tilgha élinishi bolghan. Mayk pompiyo bu mesilini alahide otturigha qoyghan bolup, buningda amérika hökümitining xitayning xelq'ara qanunda belgilen'gen mes'uliyitini yaxshi ada qilmighanliqini, kishilik hoquq we diniy erkinlik jehette bergen wedilirige emel qilmighanliqini eskertip ötken. Uningdin bashqa yene xitayning Uyghur diyaridiki kishilik hoquq depsendichiliki mesilisinimu alahide tekitligen.
U mundaq dégen: “Amérika hökümiti we xelq'araliq teshkilatlar xitayning dölet ichidiki xristi'an, buddist we 800 mingdin bir milyon'ghiche bolghan musulmanlarning diniy erkinlikining depsende bolush mesilisige her waqit diqqet qilip turidu.”

Ötken hepte gérmaniye parlaméntida xitayning Uyghurlargha qaratqan heddidin ashqan basturush siyasitini toxtitish heqqide bayanat élan qilindi. Uningdin burun en'gliye parlamént ezasi elsteyr karmishel en'gliye tashqi ishlar ministiri jérémiy xantqa Uyghur diyaridiki “Qayta terbiye lagérliri” ni eyiblep xet yazghan idi. Shuninggha egiship awstraliye tashqi ishlar ministiri xitayda élip barghan ziyariti dawamida jaza lagérliri heqqidiki endishisinimu otturigha qoyghan idi.

Közetküchilerning bayanliridin melum bolushiche, amérika bashchiliqida nurghun döletler Uyghurlarning nöwettiki weziyitini xelq'ara sehnilerge élip chiqip, bu mesilining pütün dunyaning diqqet étibarini tartidighan bir mesilige aylinishi üchün küch chiqarmaqtiken. Undaqta, muhajirettiki Uyghur jama'iti bu mesilide qandaq tirishchanliqlarni körsitish kérek? dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining re'isi ömer qanat ependi bu heqte toxtilip, mundaq dédi: “Hazir muhajirettiki Uyghurlar özining bashtin kechürgen külpetlirini ochuq-ashkara sözlep, xelq'ara jem'iyetke anglitishqa bashlidi. Méningche, teshkilatlarning yüz éghiz sözliginidin shu shara'itni öz-közi bilen körgen shahitlarning bir éghiz guwahliqi chong tesir qozghaydu. Shunga muhajirettiki Uyghurlar özi turuwatqan döletlerdiki hökümetler, siyasetchiler, parlamént ezaliri we xelq'ara teshkilatlargha muraji'et qilishni dawamlashturushi kérek.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.