CCTV
1- Июн хитай дөләт кабенти намида елан қилинған «шинҗаң кишилик һоқуқ тәрәққияти» намидики ақ ташлиқ китабта районда кишилик һоқуқниң капаләткә игә қилинғанлиқиниң испати 8 маддиға бөлүп шәрһиләнгән. Ундақта, хитай даирилири уйғур диярида йүргүзүватқан сиясәт һәқиқәт хитай һөкүмитиниң ақ ташлиқ китабида баян қилинғандәк, йәрлик хәлқләрниң кишилик һоқуқиға капаләтлик қилинған асаста йүргүзүлүватамду?
Хитай дөләт кабинти тәрипидин 2017-йили 1-июн күни елан қилинған «шинҗаң кишилик һоқуқ тәрәққияти» намидики ақ ташлиқ китабта хитайда «1955-йили миллий территорийәлик аптономийә түзүми йолға қоюлғандин башлап, шинҗаңдики һәр милләт хәлқниң өз-өзигә хоҗа болуш һоқуқиға йәниму капаләтлик қилинди» дейилгән.
Мәзкур ақ ташлиқ китабта 1978-йили хитайда башланған ислаһат, ечиветилиш сиясити йолға қоюлғандин буян, шинҗаңниң иқтисадий, иҗтимаий тәрәққиятида һәр милләт хәлқниң кишилик һоқуқини капаләтләндүрүш сәвийәси үзлүксиз өстүрүлгән» лики тәкитлинип, хитай һөкүмитиниң 1980-йиллардин кейинки сияситидә ,уйғур аптоном районида йүргүзгән сияситидә мәзкур районда яшаватқан һәр милләт хәлқиниң сиясий һоқуқ, пуқралар һоқуқи, иқтисадий һоқуқ, җәмийәт һоқуқи, мәдәнийәт һоқуқи, муһит һоқуқи, диний етиқад һоқуқи, аяллар-балилар, мәҗруһлар һоқуқи қатарлиқ 8 җәһәттики кишилик һоқуқиқа капаләтлик қилишла әмәс бәлки һәр милләт хәлқи бәһримән болидиған кишилик һоқуқни барғанчә мукәммәлләштүргини мәдһилигән.
Хитай елан қилған ақ ташлиқ китабта тилға елинған 1-мадда йәни аптоном райондики сиясий һоқуқ қисмида , 1955-йилдин буян тәкитлинип келиватқан уйғур аптонум районида уйғур, хитай,туңган, моңғул, қазақ, қирғиз, таҗик, өзбек, татар, шивә, дағур, рус , тува қатарлиқ 13 милләт бар дегән қелиплашқан сөзниң орниға нөвәттә мәзкур аптоном районида 56 милләтниң барлиқини тәкитләп, 18 яштин юқири болған һәр милләт хәлқиниң сайлаш, сайлиниш һоқуқи капаләткә игә қилинғанлиқини, 2013-йили 3-айда ечилған 12-нөвәтлик мәмликәтлик хәлқ қурултийида уйғур аптоном районидин йиғинға қатнашқан 60 нәпәр вәкилдин 38 нәпириниң аз санлиқ милләт вәкиллири икәнликини, буларниң 63.3% Ни игиләйдиғанлиқини, шу йили ечилған 12-нөвәтлик уйғур аптоном районлуқ хәлқ қурултийиға қатнашқан 550 нәпәр вәкил ичидә 363 вәкилниң аз санлиқ милләт вәкили икәнликини вә уларниң 66%ни игиләйдиғанлиқини, райондики һәр милләт хәлқиниң сиясий һоқуқиниң испати сүпитидә нәқил алған. Әмма нөвәттә уйғур аптоном районидики һөкүмәт кадирлири рәһбәрлик қатлимида хитай миллитидин болғанлар мутләқ көп санни игиләйдиған әмәлий әһвал һәққидә тохталмиған.
Хитайниң бәйду тор амбиридики санлиқ мәлуматлардин мәлум болушичә, уйғур аптоном райониниң 2017-йили 4-айниң 18-күни елан қилинған нөвәтлик рәһбәрлик қатлиминиң тәркибидә, аптоном районлуқ партком вә хәлқ һөкүмитидики 20 нәпәр әмәлдаридин 7 нәпири аз санлиқ, башқа 13 киши хитай миллитидин болған, област, вилайәтләрдики партком секритарлириниң һәммиси хитай, һөкүмәт башлиқлири уйғур, қазақ, қирғиз қатарлиқ йәрлик хәлқләрдин болсиму, әмма муавин рәисиләрниң зор көпчиликиниң хитай икәнлики, сиясий, иқтисадий қарарларниң хитай әмәлдарлар тәрипидин берилидиғанлиқи, бәйду тор амбиридики иш тәқсимати һәққидики мәлуматларда наһайити ениқ көрситилгән.
Америка уйғур бирликиниң рәиси сиясий вәзийәт анализчиси елшат һәсән әпәндиниң қаришичә, гәрчә хитай һөкүмити аталмиш уйғур аптоном районида кишилик һоқуқ капаләткә игә қилинғанлиқини мушу хил сан-сипирлар арқилиқ испатлашқа тиришиватқан болсиму, әмма уйғур аптоном райониниң нөвәттики рәһбәрлик қурулмиси вә һәрқайси област, вилайәтләрдики рәһбәрлик қатлими, аптоном райондики назир дәриҗилик һөкүмәт кадирлири санида, районда һөкүмәт хизмитидә болуватқан кадирлар санида хитай миллитидин болған һөкүмәт әмәлдарлири муқләқ көп санлиқни игилигән әмәлдарлири тизимлики вә иш тәҗсиматидинла, уйғур қатарлиқ йәрлик милләтләрниң хитай һөкүмити тәшвиқатидики аталмиш сиясий һоқуқ, иқтисадий һоқуқ, пуқралар һоқуқи қатарлиқлардин һечқачан бәһримән болмиғанлиқини көрүшкә болиду.
Мәзкур ақ ташлиқ китабта йәнә «шинҗаңдики һәр милләт хәлқиниң иқтисадий тәрәққият һоқуқи капаләткә игә қилинған»лиқи мәдһиләнгән болуп, 1978-йилдин 2016-йилға қәдәр уйғур аптоном райониниң иқтисадий қурулуш мәблиғи зорийип, киши бешиға келидиған дарамәтниң 1978-йилдики 313 сомдин 28 миң 463 сомға көтүрүлгәнлики тилға елинған. Әмма бу баянларда хотән қатарлиқ җәнубий уйғур дияридики наһийиләрниң хитай дөлитидики әң намрат районлар тизимликидә икәнлики, хотән, қәшқәр қатарлиқ җайлардин һәр йили түркүм-түркүмләп уйғур деһқанлириниң хитай өлкә, шәһәрлиридики завутларға әрзан әмгәк күчи қилип йөткиливатқанлиқи тилға елинмиған. Хотән вилайитиниң йәрлик һөкүмәт торидики учурдин мәлум болушичә, җәнубий уйғур дияридики намратлиқ мәсилисини һәл қилиш үчүн кәлгүси 3 йил ичидә пәқәт хотән тәвәсидинла 100 миң нәпәр яш ешинча әмгәк күчи намида йөткилидиған болуп, бу йил ичидә 30 миң деһқан хитай өлкә, шәһәрлиридики вә уйғур дияриниң шималидики завутлар вә биңтүәндики деһқанчилиқ районлириға ишләшкә әвәтилиду.
Америка нюйорк шәһәр университетиниң иқтисад пәнлири профиссори, сиясий вәзийәт анализчиси шия миң әпәнди мәзкур ақ ташлиқ китабта тилға елинған иқтисадий тәрәққият һоқуқи вә хитай һөкүмити тәшвиқатидики «бир бәлвағ, бир йол» иситратегийилик пиланидин бәһриман болғучиларниң хитай һөкүмити вә хитай көчмәнлири икәнликини тәкитләп, аталмиш уйғур аптоном районида уйғур қатарлиқ йәрлик хәлқләрниң сиясий җәһәттин һоқуқсиз,иқтисадий җәһәттин тәрәққиятниң сиртида қалдурулғанлиқини билдүрди
Шия миң әпәнди мундақ деди: «мәзкур ақ ташлиқ китабта аптоном район тәвәсидә яшаватқан аталмиш аз санлиқ милләтләрниң сиясий вә иқтисадий һоқуқи капаләтләндүрүлгәнлики мәдһилинипту. Әмма 2010-йили ечилған «шинҗаң хизмәт йиғини»дин кейин уйғур аптоном райониниң йәр асти - йәр үсти байлиқи 19 хитай өлкә, шәһәрлиридики ширкәтләргә ечиветиш үчүн бөлүп берилди. Хитай ширкәтлири тәрипидин қурулған муһитни булғайдиған завут-канлардин хитай дөлити вә хитай көчмәнлири мәнпәәт еливатиду. Әмма, бу ширкәт хоҗайинлири арисида уйғур қатарлиқ йәрлик хәлқләрниң мәбләғ салғанлиқиға аит һечқандақ мәлуматни хитай торлиридин тапалмайсиз. Нөвәттә, хитай рәиси ши җинпиң тәшәббус қиливатқан «бир бәлвағ, бир йол» қурулушиму әмәлийәттә илгирики шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң кеңәйтилгән шәкли болуп, бу иқтисадий тәрәққият мәнпәәтидин башқа, техиму муһими аталмиш уйғур аптоном райониниң муқимлиқини қоғдаштин ибарәт сиясий мәқсәтни нишан қилған.»
Елшат һәсән әпәнди ақ ташлиқ китабта тилға елинған йәрлик хәлқләрниң иқтисадий, мәдәнийәт һоқуқи капаләткә игә қилинғанлиқи һәққидики баянларниң пүтүнләй ойдурулған сахта мәлуматлар икәнликини тәкитләп, уйғур қатарлиқ йәрлик хәлқләрниң өз земинида сиясий һоқуқидинла мәһрум қалдурулуп қалмастин, иқтисадий тәрәққият һоқуқидинму мәһрум қалдурулуп, ишсизлиқ намратлиқ ичидә яшаватқанлиқини билдүрди.
