Aq tashliq kitabta chetnigen téma: milliy ma'aripni weyran qilish we qosh tilliq mejburiy ma'aripning ziyini

Xitay hökümiti élan qilghan “Shinjang kishilik hoquq tereqqiyati” namliq aq tashliq kitabta tilgha élinmighan yene bir téma, nöwette dawamlishiwatqan Uyghur milliy ma'aripining peydin-pey emeldin qaldurulup, uning ornigha qosh tilliq oqutush namidiki ma'aripni xitaylashturush siyasiti.

Uyghur diyarida mejburiy yolgha qoyuluwatqan qosh tilliq ma'aripning heqiqiy meqset-nishani heqqide toxtalghan weziyet analizchilirining qarishiche, yéqinqi 10 yildin buyan barghanche kücheytiliwatqan qosh tilliq ma'arip siyasitidiki emeliy pakitlar atalmish qosh tilliq oqutushning Uyghurlarni til-medeniyet jehettin assimilyatsiye qilishni meqset qilghan siyaset ikenlikini ispatlighan. Bu sewebtin xitay hökümiti atalmish aq tashliq kitabqa oxshash öz siyasitini aqlaydighan teshwiqatlirida her waqit bundaq nazuk nuqtilardin atlap kétish yaki tilgha almasliq taktikisini qollinip kelgen.

Xitay dölet kabinéti 1-iyun küni élan qilghan “Shinjang kishilik hoquq tereqqiyati” namliq aq tashliq kitabida Uyghur aptonom rayonida “Her millet xelqining til, medeniyet hoquqi kapaletke ige qilindi” dégen bayanlarni bérip, rayonda xitay, Uyghur, qazaq,qirghiz, mongghul tillirida neshr qiliniwatqan kitab, gézit we programmiliri bériliwatqanliqini neqiller bilen körsetken. Emma, mezkur aq tashliq kitabida ilgiriki yillarda teshwiqatlirida da'im tekitlep kéliwatqan“Uyghur aptonom rayonida her millet xelqining milliy til hoquqi we milliy ma'arip hoquqi kapaletke ige qilin'ghanliqi” heqqidiki bayanlarning bérilmesliki we nöwette Uyghur diyarida eng zor meblegh séliniwatqan we teshwiq qiliniwatqan “Qosh tilliq ma'arip” heqqide aq tashliq kitabta toxtalmasliqi, xitay we Uyghur weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan weziyet analizchiliri we chet'ellerdiki Uyghur teshkilatlirining jiddiy diqqitini qozghidi.

Xitayning Uyghur aptonom rayonida yürgüzüwatqan “Qosh tilliq ma'arip siyasiti” ni üzlüksiz tenqidlep kéliwatqan Uyghur ziyaliyliridin doktor erkin sidiq ependining qarishiche, xitay hökümitining atalmish “Shinjang kishilik hoquq tereqqiyati” namidiki aq tashliq kitabida, weyran qilin'ghan Uyghur milliy ma'aripi we mejburiy yürgüzülüwatqan qosh tilliq ma'arip siyasiti heqqide toxtalmasliqi, emeliyette özining Uyghurlargha qaratqan til, medeniyet jehettiki assimilyatsiye siyasitini xelq'ara jem'iyettin yoshurghanliqi sewebidin kélip chiqqan.

Matériyallardin melum bolushiche, 1955-yili “Uyghur aptonom rayoni” qurulghan mezgilde, xitay hökümiti élan qilghan aptonomiyilik qanunda, “Shinjang Uyghur aptonom rayonida herqaysi az sanliq milletlerning öz ana til-yéziqini tereqqiy qildurush hoquqi kapaletke qilinidighanliqi, herqaysi wilayet, nahiyilerde Uyghur, xitay, qazaq, qirghiz, mongghul,tajik, rus tilida échilghan mekteplerning milliy ma'arip tereqqiyatigha töhpe qoshidighanliqi” teshwiq qilinip, rayondiki milliy til ma'aripining “Yerlik aptonomiye hoquqining eng muhim bir terkibi” ikenliki tekitlen'gen. Xitay hökümiti yillardin buyanqi teshwiqatlirida “Milliy til yéziq, milliy ma'aripning qoghdalghanliqi” ni kommunist hökümetning milliy siyasitidiki ewzellik dep medhiyilep kelgen.

Doktor erkin sidiq ependi xitay hökümitining 60 yildin kéyin qeghez yüzidiki bu qanuniy belgilimini ashkara inkar qilip, Uyghurlarning til-yéziq, ma'aripini yoqitish arqiliq Uyghur millitini xitaylashturush siyasitini yürgüzüwatqanliqini emeliy misallar arqiliq otturigha qoyup, xitay hökümitining nöwette yürgüzüwatqan atalmish “Qosh tilliq ma'arip siyasiti” ning emeliyette Uyghurlargha qarita ashkara yürgüzüwatqan ana til we milliy ma'aripni weyran qilish, Uyghur ewladlirini assimilyatsiye qilish siyasiti ikenlikini tekitlidi.

Xitayning hökümet taratquliri we erkin asiya radiyosi qatarliq xelq'ara taratqularda ashkarilan'ghan uchurlardin melum bolushiche, Uyghur aptonom rayoni qurulghan 1955-yilidin 1990-yillarning axirighiche Uyghur aptonom rayonidiki ottura, bashlan'ghuch mektepler milliy mektepler we xitay tilliq mektepler dep éniq ayrilghan. 2000-Yili 9-aydin bashlap yolgha qoyulghan xitay ölkiliride “Shinjang toluq ottura sinipliri” resmiy tesis qilin'ghan'gha qeder, Uyghur diyarining herqaysi wilayet, nahiyiliride tizimgha élin'ghan milliy tilliq toluq ottura mektepler sani 150 tin ashqan, 80-yillarning bashlirida “Milliy ma'aripni tereqqiy qildurush” namida yézilarda qurulghan ottura mektepler we toluq ottura mektep sinipliri 1000 din ashqan.

Mezkur doklatta yene 2000-yilidin 2015 yilgha qeder shinjang siniplirida oqughan omumiy oqughuchilar sanining 41 ming bolghanliqi eskertilgen.

Yéqinqi yillardin buyan xitay we xelq'ara taratqularda Uyghurlargha qaritilghan atalmish qosh tilliq ma'arip tüzümi we yataqliq mektepler heqqidiki xewer-analizlar köpeygen. 2017-Yili 15-iyun küni yer shari waqti gézitide élan qilin'ghan “Shinjangdiki az sanliq millet oqughuchilirining parlaq kélechiki” namliq xewer analizida, xitay hökümiti teshwiq qiliwatqan qosh tilliq ma'arip we yataqliq mektepler tüzümi medhiyelinish bilen bille, bu xil mektepler heqqide bir qeder tepsiliy melumat bérilgen.

Doktor erkin sidiq ependi, xitay taratquliri we xelq'arada élan qilin'ghan shinjang sinipliri we yataqliq qosh tilliq ottura mektepler heqqidiki xewer analizlargha yéqindin diqqet qilip kelgenlikini bildürüp, balilarni ata-anisidin we tughulghan yurt-makanidin ayriwétidighan we pütünley xitaychilashturulghan bu xil oqutush tüzümining Uyghur perzentlirini ana til we milliy medeniyet ma'aripidin pütünley ayriwétidighan assimilyatsiye siyasiti dep tenqidlidi.

Xitay da'iriliri Uyghur rayonida 2009-yili etiyazdin bashlap yézilardiki milliy toluq ottura mektep siniplirini qisqartish, milliy mektepler bilen xitay tilliq mekteplerni qoshuwétip “Qosh tilliq mektep” lerni berpa qilishqa bashlighan bolup, erkin asiya radiyosi igiligen ehwallardin 2009-yili 4-aydin 9-ayghiche ili oblastining ghulja nahiyiside bashlan'ghan “Yézilardiki milliy toluq toluq ottura siniplirini qisqartish” shamilida, peqet ghulja nahiyisidinla yéza toluq ottura mektepliridin 17 jaydiki toluq ottura mektep sinipliri qisqartilip, bu mektepler kespiy mekteplerge özgertilgen. Bu sewebtin ghuljining penjim, bayanday yézilirida ata-anilar ghulja sheherlik hökümetke erz qilip kirgen, penjim toluq otturining oqutquchilirimu erkin asiya radiyosining ziyaritini qobul qilip naraziliq bildürgen. 2009-Yili 5-ayda erkin asiya radiyosi Uyghur bölümining ziyaritini qobul qilghan ghulja sheherlik ma'arip idarisining mu'awin bashliqi ablikim ehwalni izahlighan.

Bu mekteplerning oqughuchiliri ghulja sheherlik 7-ottura, 2-ottura qatarliq mekteplerge yataqta yétip oqushqa orunlashturulghan. 2010-Yildin bashlap yéza toluq otturilirini qisqartish jenubiy Uyghur rayonida yolgha qoyulghan, aqsu, qeshqer qatarliq jaylardiki ehwallar radiyomiz teripidin éniqlan'ghan idi.

Igiligen uchurlardin melum bolushiche da'iriler yene, 2010-yildin kéyin milliy oqutquchilarni qisqartish, ularning ornigha yuqiri ma'ash bilen xitay oqutquchilarni qobul qilishni yolgha qoyghan. 2017-Yili 6-ayning 6-küni Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazariti élan qilghan bir uqturushta pütün memliket miqyasidin qobul qilinidighan “Qosh tilliq oqutquchilar” ning ayliq ma'ashi 6065 som dep belgilen'gen. Jenubiy Uyghur diyaridiki yézilarni asas qilip qurulghan “Qosh tilliq yesli” ler 2017-yili 5-aygha kelgende köpeytilip 4370 ke yetküzülgen.

Uyghur diyarida yolgha qoyuluwatqan “Qosh tilliq ma'arip” siyasiti we barghanche aziyip yoqilish girdabida qalghan milliy ma'arip, chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliriningmu jiddiy diqqitini qozghighan bolup, dunya Uyghur qurultiyining bash katipi dolqun eysa ependi ziyaritimizni qobul qilip, xitay élan qilghan “Shinjang kishilik hoquq tereqqiyati” namidiki aq tashliq kitabta bu mesililerdin chetnep kétilgen bolsimu, emma dunya Uyghur qurultiyi qatarliq teshkilatlarning Uyghurlar uchrawatqan “Qosh tilliq ma'arip” namidiki ana til we milliy ma'arip weyranchiliqi heqqidiki emeliy ehwallarni birleshken döletler teshkilati, xelq'ara kechürüm teshkilati qatarliq teshkilatlarda échilghan yighinlarda dawamliq otturigha qoyup, xelq'ara jem'iyet arqiliq xitaygha bésim ishlitip, Uyghurlargha qaritilghan til, ma'arip jehettiki bu xil assimilyatsiye siyasitini toxtitishni telep qilip kéliwatqanliqini bildürdi.