Muhajirettiki Uyghur serxilliri xitayning aq tashliq kitabigha qarshi inkas qayturdi (3)

Xitay hökümiti 15-noyabir küni “Shinjangdiki medeniyetlerning qoghdilishi we tereqqiyati” namida aq tashliq kitab élan qilip, özining rayondiki siyasitini aqlashqa urun'ghan idi.

Aq tashliq kitabning “Rayonda medeniyet-sen'et saheside rawajlinish we tereqqiyat barliqqa keldi” dégen 5-bölümide “Junggo hökümitining qollishi we yardimi netijiside rayondiki ammiwi medeniyet sapasi kötürüldi. Edebiyat-sen'et ijadiyitide güllinish weziyiti barliqqa keldi. Her millet xelqining medeniyet en'enisi qanuniy jehettin qoghdashqa érishti,” déyilgen. Aq tashliq kitabta yene “Rayonda nahiye derijilik kutupxanilar, yézilarda medeniyet öyliri barliqqa keldi, radiyo-téléwiziyening qaplinish nisbiti 97 pirsentke yetküzüldi, neshriyatchiliq tereqqiy qilip, 126 xil gézit, 223 xil zhurnal neshr qilindi, rayonda téléfon we intérnét tor alaqisi omumlashti,” déyilgen.

Amérikidiki yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar barat ependining qarishiche, xitay hökümiti rayonda öz hakimiyitini tikligendin buyan yolgha qoyghan herqaysi milletlerning til-yéziqidiki gézit-zhurnal, radiyo-téléwiziye qatarliq teshwiqat wasitilirini emeliyette xitay kompartiyesining siyasiy idé'ologiyesini yerlik xelqqe singdürüsh, rayondiki milliy medeniyetni peydin-pey xitaylashturush üchün wasite qilghan iken.

Doktor qahar barat ependining qarishiche, mezkur aq tashliq kitabta “Rayondiki az sanliq milletlerning neshriyatchiliqi yuqiri tereqqiyatqa érishti” déyilgen bolsimu, emma Uyghur diyaridiki milliy til-yéziqtiki kitab-zhurnallar we neshriyatchiliq yéqinqi mezgillerde xitay hökümiti teripidin eng qattiq nazaret qilinidighan sahelerning biri bolmaqtiken. Uning ilgiri sürüshiche, Uyghur tilida neshr qilinidighan kitab-zhurnallargha qaritilghan cheklimiler yéqinqi yillarda barghanche kücheytilgen. 2017-We 2018-yilliri Uyghur aptonom rayonidiki neshriyatlar bir parchimu Uyghurche kitab neshr qilmighan. Yazghuchilar, aptorlar we tehrirler tutqun qilinip, türmilerge tashlan'ghan.

Amérika alem qatnishi idarisining aliy inzhénéri doktor erkin sidiq ependining qarishiche, xitay da'iriliri Uyghur milliy kimliki ipadilen'gen herqandaq neshr buyumini cheklesh obyékti qilghan. Bu jehette jawabkarliqi bar dep qaralghan kishilerni türküm-türkümlep tutqun obyéktigha aylandurghan.

Doktor erkin sidiq ependi nöwette Uyghur diyaridiki atalmish “Terbiyelesh merkezliri” namidiki lagérlargha qamalghanlarning mutleq köp qismi öyidin Uyghur medeniyiti, tarixi, we islam dinigha a'it kitab-matériyal yaki ün-sin buyumliri tépilghanlar yaki téléfonda cheklen'gen uchurlar bayqalghan kishiler ikenlikini tilgha aldi. Shu sewebtin hazir Uyghurlar öyliride Uyghur medeniyiti, tarixi yaki islam dinigha a'it kitab-matériyallarni saqlashqimu jür'et qilalmaydighan weziyet shekillen'gen iken.

Muhajirettiki Uyghurlarning öz uruq-tughqanliri heqqide ijtima'iy taratqularda bergen guwahliqliri we xelq'ara taratqularda élan qilin'ghan xewerlerdin melum bolushiche, Uyghur diyaridiki jaza lagérlirigha qamalghan Uyghur tutqunlar arisida medeniyet-sen'et, gézit-zhurnal we neshriyatchiliq saheside xizmet qilghan köp sandiki ilmiy xadimlar, tehrirler, yazghuchi-sha'irlar, artislar we oqutquchi-oqughuchilarning barliqi melum.

Mezkur aq tashliq kitabning 6-bölümide yene “Shinjang-jungxu'a medeniyitining gherbke échiwétilgen asasliq derwaziliridin biri. Merkizi hökümetning qollishi bilen rayonda köp qatlamliq medeniyet almashturush shara'iti barliqqa keldi. Rayonning milliy naxsha-ussul sen'iti xelq'aragha yüzlendi” déyilgen.

Erkin sidiq ependi bu heqte toxtilip, xitay teshwiqatidiki atalmish milliy sen'etning emeliyette xitay kompartiyesini medhiyeleydighan we xitaylashturulghan medeniyetni teshwiq qilidighan siyasiy tüstiki sen'et ikenlikini, bu sahesidiki Uyghur serxilliridin abduqéyim imin, abduréhim héyt, ablajan ayupqa oxshash sen'etkarlarning türme yaki yighiwélish lagérlirigha qamalghanliqini bildürdi.

Aq tashliq kitabning 6-bölümide yene “Rayonda yipek yoli iqtisadiy tereqqiyat belwéghi qurulushi kücheytilip, medeniyet saheside chet'eller bilen bolghan ixtisas igilirini almashturush kélishimliri tüzülüp, chet'ellerde bilim élish w chet'ellik oqughuchilarning rayon'gha kélip oqush shara'itliri yaxshilandi,” déyilgen.

Doktor erkin sidiq ependi da'irilerning yuqiriqi teshwiqatining eksiche rayondiki Uyghur medeniyet tetqiqatida xelq'aragha tonulghan Uyghur serxilliri, chet'ellerde bilim ashurghan oqutquchilar we öz xirajiti bilen chet'ellerde oquwatqan Uyghur oqughuchilarning nöwette tutqun nishani boluwatqanliqini tekitlidi.

U bayanida 2016-yildin hazirgha qeder medeniyet-sen'et saheside tutqun qilin'ghan Uyghur ziyaliyliri sanining yüzdin ashqanliqini bildürdi.

Radiyomiz we bashqa xelq'araliq taratqular 2015-yilining axiridin bashlap misir qatarliq islam döletliride oquwatqan Uyghur oqughuchilarning xitaygha mejburiy qayturup kétilgenlikini, ulargha “Térrorluq teshkilatliri bilen alaqisi bar”, “Diniy ashqunluq idiyeside zeherlen'gen” dégendek jinayetler artilip qamaq jazalirigha höküm qilin'ghanliqini xewer qilghan idi. 2016-Yildin kéyin balilirini chet'ellerge oqushqa chiqarghan Uyghur ata-anilarningmu türküm-türkümlep tutqun qilinip, jaza lagérlirigha qamalghanliqi melum bolmaqta.