Awstraliye-xitay munasiwetliri we Uyghur mesilisi
2016.08.31
Xitay, awstraliyening eng chong soda shériki bolsimu emma yéqinqi yillardin buyan ikki dölet munasiwetliri jenubiy junggo déngizdiki igilik hoquq kürishige oxshash rayon xaraktérlik mesililer hem shundaqla awstraliyening xitay shirketlirini awstraliyediki muhim séktorlargha meblegh sélish imkaniyitini cheklime astigha alidighan tedbirliri, xitaylarning awstraliyediki öy-mülk bazirigha körsitiwatqan selbiy tesiri we shuninggha oxshaydighan bir qatar sewebler tüpeylidin jiddiyliship ketken idi. Ikki döletning murekkeplishiwatqan weziyiti xelq'ara metbu'atlarningmu diqqitini qozghimaqta. B b s agéntliqi bu heqtiki xewiride, ikki dölet munasiwetlirining tarixtiki eng soghuq mezgilini bashtin ötküzüwatqanliqini ilgiri sürgen.
Uningda éytilishiche, xitay awstraliyening eng chong soda shériki bolsimu, emma u oxshash waqitta awstraliye üchün bir herbiy tehdit hésablinidiken. Xitayning zoriyiwatqan herbiy küchi, awstraliyediki zoriyiwatqan xitay nopusi, tesir da'irisi qatarliqlar hemmisi awstraliye xelqini hem shundaqla hökümitini bi'aram qiliwatidu. B b s ning xewiride yene mundaq déyilgen :
“Awstraliye bir yaqtin 2-dunya urushidin buyan asiya-tinch okyan rayonidiki herbiy shériki amérika bilen bolghan munasiwitini, yene bir yaqtin döletning iqtisadining merkizidiki dölet bolghan xitay bilen bolghan munasiwetlirini hem shundaqla amérika-xitay munasiwetlirinimu intayin yaxshi tengshep kelgen bolsimu, emma yéqindin buyan amérikining asiya-tinch okyan rayonigha diqqitini merkezleshtürüshi hem shuning bilen bir waqitta xitayning jenubiy junggo déngizining igilik hoquq mesilisidiki pozitsiyisini qattiqlashturushi seweblik murekkepliship ketti.”
Emma, yene bezi metbu'atlar bolsa ikki dölet munasiwetlirini murekkepleshtürüwatqan amillar ichide Uyghur mesilisiningmu barliqini ilgiri sürdi. “Awstraliye maliye obzori” gézitide élan qilin'ghan “Awstraliye we xitayning murekkep xewpsizlik munasiwetliri” namliq maqalide mana bu idiye algha sürülgen. Yuqiridiki maqaliside éytishiche, yéqinda kanbérrada “Awstraliye bilen xitayning térrorluqqa qarshi turush hemkarliqini kücheytishi” heqqide bir ilmiy yighin chaqirilghan. Bu yighin awstraliye döletlik uniwérsitétigha qarashliq dölet xewpsizlik instituti teripidin uyushturulghan bolup, uningda xitayning gherbidiki Uyghurlar muhim téma bolghan. Maqalining aptorining éytishiche, bu yighin'gha awstraliye we xitay her ikkila terep yüksek derijide ehmiyet bergen bolup, yighinning mezmuni biwasite halda xitay kompartiyisi merkizi komitéti siyasiy byurosigha doklat qilin'ghan. Mezkur yighinni uyushturghuchi organ bolghan awstraliye dölet xewpsizlik institutining proféssori shundaqla mezkur yighinning riyasetchisi maykil klark ependining maqale aptorigha éytip bérishiche, kanbérrada ötküzülgen ilmiy yighindiki muhim nuqtilarning biri “Xitayning gherbide heqiqeten bir térrorizm mesilisi mewjut” dégen sözge merkezleshken.
Awstraliye-xitay arisida échilghan bu yighin Uyghur közetküchilerningmu diqqitini tartti. Awstraliyediki doktor memtimin ela ependi bu yighinning awstraliye-xitay munasiwetliri qattiq yirikleshken mezgilde échilishining diqqet qilishqa tégishlik bir nuqta ikenlikini eskertti. U sözide mundaq dédi:
“Bu yighinni bashqurghan maykil klark ependi Uyghur mesilisini nahayiti yaxshi bilidighan shundaqla özining doktorluq tézisinimu Uyghurlar üstide yazghan bir shexs. U ilgiri bizning bir yighinimizghimu qatniship Uyghur mesilisi üstide söz qilghan. Emdi mushundaq bir yighinda maykil klark ependining awstraliye xitayning gherbide heqiqeten térrorluq mewjut, dep qobul qilidu, déyishi diqqet qozghaydu. Bu awstraliye xuddi Uyghurlarni térrorluqqa baghlashqa tereddudliniwatqandek körünidu. Bu diqqet qozghaydu. Ikkinchisi, bu yighinda meyli awstraliyede meyli xitayda tughulghan we süriye, iraqtiki térrorluq teshkilatlirigha eza bolghan Uyghurlar heqqidiki uchurlarni xitay bilen ortaqlishish mesilisi tilgha élin'ghan. Bu diqqet qilishqa tégishlik mesile. Awstraliyening tuyuqsiz halda Uyghur kartini kötürüp chiqishi diqqet qozghaydu.”
Memtimin ela ependi yuqirida tilgha alghan ikki dölet arisida térrorchilargha a'it uchurlarni ortaqlishish mesilisi “Awstraliye maliye obzori” diki maqalidimu tilgha élin'ghan. Uningda bu heqte mundaq dep yézilghan:
“Xitay da'iriliri bir qanche yildin buyan türkiy millet bolghan Uyghurlarning iraq we süriyege bérip islam döliti teshkilati we shuningdek bashqa térrorluq teshkilatlirigha qatnashqanliqini ilgiri sürüp keldi. Ular bu arqiliq xitayda öktichi awazlarni basturushqa qaritilghan qattiq qol siyasetlirini aqlidi. Elwette bu yerde xitayning qattiq qolluq tedbirlirining bir qisim Uyghur qoralliq küchlirini xitayning jenubidiki chégraliri arqiliq malayshiya, hindonéziye, filippin we tayland qatarliq döletlerge bérishigha yol achqanliqi awstraliye bixeterlik organliri teripidinmu qeyt qilin'ghan. Emma hazirghiche awstraliye istixbarat organlirining buninggha oxshash sezgür uchurni xitay bilen ortaqlashqanliqigha da'ir bir isharet yoq. Eger shundaqliki birer ish bolup qalsa u halda u choqum zor naraziliq namayishlirini keltürüp chiqirishi mumkin”.
Xewerde éytilishiche yene, xitay bilen awstraliye da'iriliri bu yil 3-ayda béyjingda térrorluqqa qarshi turush heqqide söhbet ötküzgen. Söhbetning témisi asasliq rayonluq we xelq'araliq térror éqimliri, yerlik térrorizm tehditi we zorawan radikalliq heriketlirige merkezleshken iken.
Memtimin ela ependi bolsa awstraliyening Uyghur mesilisini kötürüp chiqishigha töwendiki ikki nuqtining seweb bolghan bolushi mumkinlikini ilgiri sürdi.
Buning biri, awstraliyening Uyghur kartisi arqiliq xitay bilen yirikleshken munasiwetlirini azraq bolsimu yumshitish. Yene biri diqqetni ikki dölet arisida mewjut boluwatqan tijaret, igilik hoquq mesililiridiki ixtilaplardin yötkesh.
Melum bolushiche, awstraliye tashqi ishlar ministiri juli bishop mezkur gézitige bu yighinning tepsilati heqqide uchur bérishni ret qilip, istixbaratqa da'ir uchurlarni ashkarilashqa bolmaydu, dégen. “Awstraliye maliye obzori géziti” maqalide, juliy bishop xanimning bu heqte tepsiliy toxtilishni ret qilishidiki seweb üstide toxtilip mundaq dep bayan qilghan :
“Bu belkim xitaydiki térrorluqning nahayiti nazuk mesile bolushi we siyasiy sezgürlükke ige bolushi bilen munasiwetlik bolushi hem shundaqla uning xitayning gherbidiki aptonomiye hetta musteqilliq telep qiliwatqan rayon'gha munasiwetlik bolushi bilen baghlinishliq bolushi mumkin. Yeni,bu weziyetni mundaq bir éghiz gepke yighinchaqlash mumkin ‛biri üchün térrorist hésablan'ghan, yene biri üchün erkinlik jengchisi‚ hésablinidu”.
Gézitning éytishiche, yuqiridiki yighinning riyasetchisi doktor maykil klark ependi bolsa gézitke qilghan sözide awstraliye hökümitini agahlandurup “Xitay dégen bir partiyilik dölet, ular üchün bölgünchilik bilen térrorluq otturisida resmiy perq yoq. Shunga awstraliyege oxshash döletler bésimdin kélip chiqqan weqeler bilen aldin pilanlan'ghan hujumlarni perqlendürüshi kérek. Biz nahayiti sezgür bolushimiz kérek, chünki bu yéngi toqunush emes belki esirlerdin béri dawamliship kelgen bir toqunush” dégen.
Undaqta, awstraliye hökümiti hazirghiche Uyghur mesilisige qandaq mu'amile qilghan idi? awstraliye-xitay arisidiki bu yighin yéngi bir yüzlinishtin dérek béremdu? buning Uyghurlargha körsitidighan tesirliri némilerdin ibaret bolidu? biz kéyinki programmilirimizda bu so'allargha jawab tépishqa tirishimiz.