Хитайниң “бир бәлвағ, бир йол қурулуши” вә йеңи “йипәк йоли” империйәси

Хитай рәиси ши җинпиң баш болуп иҗра қиливатқан “бир бәлвағ, бир йол қурулуши” хәлқара ахбарат васитилиридә көпләп тәһлил вә муһакимиләргә сәвәб болуватқан қизиқ темиларниң бири. Бу қурулуш мушу тәриқидә йолға қоюлса, хитай вә дуня үчүн немидин дерәк беридиғанлиқи һәққидики бәзи мәсилиләрни музакирә қилиш үчүн вашингтон шәһиридики Стимсон мәркизи 26-май күни бир қетимлиқ сөһбәт соруни һазирлиди. Алақидар мутәхәссисләр бу һәқтә өз қарашлирини оттуриға қоюп, буниңдики мәнпәәтләр һәмдә хәтәрләрни көрситип өтти.

2013-Йили хитай баш болуп иҗра қилишқа киришкән “бир бәлвағ, бир йол қурулуши” хитай билән явро-асия мәмликәтлири оттурисидики һәмкарлиқни тәрәққий қилдуруш истратегийиси болуп, униң ахирқи мәқсити хитайниң дуня вәзийитидики тәсирини ашуруш, дәп қаралмақта. Хитайниң ши җинпиң һакимийәтни қолға алғандин буянқи әң зор тиришчанлиқлириниң бириму дәл хитайниң өткән тарихий басқучлардикидәк асиядики һөкүмран мәмликәткә айлинишни нишан қиливатқанлиқи болмақта. Вашингтон шәһиридики стимсон мәркизидә уюштурулған музакирә әнә шу мәсилиләргә беғишланди.

Музакиригә стимсон мәркизиниң тәтқиқатчи хадими юн сун риясәтчилик қилди. У алди билән хитайниң “бир бәлвағ, бир йол қурулуши” һәққидә қисқичә чүшәнчә берип өткәндин кейин музакиригә иштирак қилғучиларни тонуштуруп өтти. Андин мәзкур қурулушқа мунасивәтлик мәсилиләр һәққидә сөз башлашни том миллерға һавалә қилди.

Сиясий анализчи том миллер йеқинда нәшр қилинған “хитайниң асия чүши” намлиқ әсәрниң аптори болуп, у алди билән сөзини икки һәптә илгири бейҗиңда өткүзүлгән “бир бәлвағ, бир йол мунбири” дин башлиди. Униң қаришичә, шу қетимқи йиғинға кәлгән мәмликәтләрниң исимликидин қариғанда, буларниң һәммисила хитайниң иқтисадий җәһәттики ярдимигә моһтаҗ болуватқан дөләтләр икән. Хитайниң өзи болса изчил һалда қәдимки “йипәк йоли” ни бойлиған даиридә өзиниң йеңиваштин “қәд көтүрүши” ни арзу қилидикән. Том миллир буни “хитай чүши” дәп атиди һәмдә буниң ши җинпиң оттуриға қойған бир шоар икәнликини тәкитлиди. Әмма униң қаришичә, буниңдики ачқучлуқ мәзмун хитайниң һөкүмран күч болуш орнини әслигә кәлтүрүш яки тарихтики сәлтәнәтини қайта җәвлан қилдуруш икән. Хитай дөлити тарихтин буян өзлирини дуняниң мәркизи, әтрапидики башқа қошна дөләтләрни явайилар макани, дәп қарап келиватқан болуп, уларниң қаришида хитайниң уларға йетәкчи болуши заманниң тәхирсизлики һесаблиниду. Әмма 1839-йилидики “әпйүн уруши” дин кейин явропа әллири вә хитайниң биқинидики қошниси болған японийә дөлитиниң кейинки истеласи хитайниң бу хил йетәкчилик орниға еғир хирис вә кризис елип кәлгән. Шу сәвәбтинму 1949-йили коммунист хитай дөлити дуняға кәлгәндә улар “қозғал, қозғал” дегән маршни өзлиригә йетәкчи қилишни унтумиған. Ши җинпиң болса мушу баш йетәкчи идийигә асасән әмдиликтә хитайниң нөвәттики ташқи сияситигә бир йеңи әндизини қошушқа күчимәктә икән. Буниң ядроси болса “хитай йетәкчи” дегән һаләтни йеңиваштин әмәлгә ашуруш һәмдә хитайни асиядики “йолбашчи”ға айландуруш икән. Шу арқилиқ америка қошма штатлири ғәрб дунясида қандақ рол ойниған болса, хитайни асияда шундақ рол ойнаш имканийитигә игә қилиш нишан қилинидикән.

Том миллерниң қаришичә, хитайниң “бир бәлвағ бир йол қурулуши” башланғандин буян американиң асиядики тәсирини сиқип чиқиришқа зор күч чиқармақта икән. Хитай дәрвәқә буниң үчүн алди билән һәрбий күч ишлитиши тамамән мумкин икән, әмма хитайниң һазирқи һәрбий қуввити асияни һәрбий күч билән бойсундурушқа аҗиз келидиғанлиқи үчүн хитай бу хил “қаттиқ” усулниң орниға иқтисадий җәһәттики “юмшақ” васитини таллиған һәмдә буни “бир бәлвағ, бир йол қурулуши” дегән нам билән безәп көрсәткән.

Униң пикричә, ғайәт зор соммилиқ вә кәң даирилик бу қурулушниң әйнән тәсвирини хитай һөкүмитиниң өзиму ениқ дәп берәлмәйдиған болуп, буниң иқтисадий нишандин көрә сиясий мәқсәтни көзләш хаһиши бәкрәк ашкара икән. Бу хил кәң көләмлик һул муәссәсә қурулуши, ташйол, төмүрйол вә башқа учур йоллири арқилиқ қәдимки “йипәк йоли” әндизисидә сиясий һөкүмранлиқ “империйә” сини орнитишта буниңға лазимлиқ иқтисадий мәнбәдин башқа йәнә бирмунчә хәтәрлик амиллар мәвҗут икән. Буниң ичидики һәммигә тонушлуқ бири, хитайниң ғәрбий шималида баш көтүрүватқан “ислам вә террорлуқ” темисидики мәсилиләр болуп, пакистанниң гвадар портиға қәдәр созулған “хитай-пакистан иқтисадий каридори” ни хитайниң мушу саһәдики әндишилирини пакистанниң қоли арқилиқ халас қилиш һәрикити, дәп чүшинишкә болидикән.

Хитайниң бу хилдики иқтисадий җәһәттин тәсир көрситиш һәрикитигә қарита униңға қошна болған дөләтләрниң қандақ инкаста икәнликигә даир мәсилиләр үчүн музакирә иштиракчилиридин брайин ейлер өз пикрини шәрһләп өтти. Стимсон мәркизидә шәрқий җәнуби асия әллири мәсилилири бойичә мутәхәссис болуп ишләватқан брайин ейлер хитайниң шәрқий җәнуби асиядики әң зор мәбләғ салғучи болған америка билән бәслишип, тездин мәзкур райондики әң чоң “содигәр” болувалғанлиқини шәрһләп өтти. Униң пикричә, хитайниң шәрқий җәнуби асияға бунчә көп мәбләғ чиқиришиниң бир сәвәби мушу райондики нефит импорт йоли вә тавар експорт линийәсини техиму кеңәйтишни мәқсәт қилидикән. Буниң билән хитайниң “бир бәлвағ, бир йол қурулуши” ниң кеңийишигә әгишип камбоджа, бирма қатарлиқлар оңайла хитайниң контроллуқиға чүшүп қалмақта икән. Шуниң билән биргә, бу мәмликәтләрдики пуқраларда “хитай биз үчүн яхши болған ишни әмәс, бәлки өзлири үчүн мәнпәәтлик болған ишларни қилиду” дәйдиған қараш омумйүзлүк мәвҗут икән. Реаллиқму шәрқий җәнуби асия әллиридики сода мунасивитидә һәрқайси тәрәпләрниң өзигә яриша несивә еливатқанлиқини көрсәтсиму, әң зор пайда еливатқини йәнила хитай икән.

Хитайниң “бир бәлвағ бир йол қурулуши” ниң хитайниң җәнубий асиядики қошнилиридин һиндистан вә пакистанға қандақ тәсир көрситидиғанлиқи һәққидә стимсон мәркизиниң җәнубий асия мәмликәтлиригә даир мәсилиләр бойичә мутәхәссиси доктор самер лалвани мәлуматлар бәрди. Униң баян қилишичә, хитайниң қошниси болған һиндистан бир яқтин хитайниң бунчә зор миқдардики мәбләғ селинмисини “бир түрлүк хәтәр” дәп қариса, йәнә бир яқтин буни “ хитай үчүн әһмийәтсиз нәтиҗә билән ахирлишиду” дәп қарайдикән. Бу җәһәттә һиндистанниң ядро қоралиға игә болуштәк пәвқуладдә орни һәмдә униң америка билән болған һәмкарлиқ мунасивити хитайни һиндистан билән яманлишип қелиштин чәкләп туруш ролини ойнайдикән. Буниң билән хитай илаҗсиз өзиниң сиясий тәсирини кеңәйтиш үчүн оттура асия райониға йүзлинидикән. Әмма, русийә һәрқачан хитайниң бу хилдики тәсир кеңәйтиш һәрикитини чәкләшкә майил болуп, бу хил чәкләшкә толуқ қадир икән. Бу әһваллар һазир йүз бәрмигән тәқдирдиму кәлгүсидә җәзмән оттуриға чиқиш еһтималлиқи бар ишлар икән.

Музакиридин кейин мутәхәссисләр йиғинға кәлгәнләрниң соаллириға җаваб бәрди. Мутәхәссисләр он бәш минутлуқ соал-җаваб арқилиқ музакиригә мунасивәтлик башқа мәсилиләрни тегишлик дәриҗидә йорутуп бәрди.

Йиғин ахирида, музакирә иштиракчилиридин том миллер зияритимизни қобул қилди. У, бир қисим алимларниң мәзкур қурулушни “барса кәлмәс йол” дәп тәсвирлишигә қандақ қарайдиғанлиқини сориғинимизда, буниңда икки тәрәплимә әһвалниң мәвҗутлуқини тилға алди. У бу һәқтә мундақ деди: “хитай һәрқачан һәммила тәрәп мәнпәәт алсун, дегән нишан бойичә иш көрүватиду, буниңда башқиларғиму ортақ бәһримән болуш принсипи бойичә нәп бериватиду. Мәсилән, бир қисим тәрәққий қилмиған дөләтләр қурулушқа мәблиғи йоқ, һул муәссәләрни лайиһиләшкә инженер күчи йоқ әһвалда хитай бу амилларни тәминләп бериватиду. Шуниңға мунасип һалда буниңда йәнә өзигә яриша хәтәрләрму мәвҗут. Бу әлвәттә хитайниң немигә бәкрәк қизиқидиғанлиқиға қарап болиду. Хитай һәрқачан алди билән өз ширкәтлириниң мәнпәәтини ойлишиду, буни биринчи орунға қойиду. Әмма буниң "барса кәлмәс йол" болуш яки болмаслиқи шу дөләтниң ғайәт зор соммилиқ бу ярдәм қәрзини қайтурушта қандақ қисмәтләргә дуч келишигә бағлиқ, дәп қараймән.”

Мәлум болушичә, хитайниң “бир бәлвағ, бир йол қурулуши” җиддий иҗра қилиниватқан болуп, бу қурулушниң хитай үчүн қандақ мәнпәәт вә хәтәрләрни елип келиши һәққидә хилму-хил анализлар оттуриға чиқмақта.