Kolléktip bixeterlik shertnamisi teshkilati aldida hel bolmaywatqan mesililer mewjut

Melumki, yéqinda tajikistan paytexti düshenbe shehiride kolléktip bixeterlik shertnamisi teshkilatigha eza memliketler rehberlirining nöwettiki uchrishishi bolup ötken idi.

Ikki kün dawamlashqan mezkur uchrishishqa erméniye, bélarusiye, rusiye, qirghizistan, tajikistan we qazaqistan rehberliri ishtirak qildi. Shuni alahide tekitlesh kérekki, paytextte qattiq bixeterlik chariliri körülgen bolup, bu chariler yéqinda isyan kötürgen sabiq mudapi'e ministirining orunbasari général abduxalim nazarzodining heriketliri bilen baghlinishliq boldi. Tajik ammiwi axbarat wasitiliri tarqatqan melumatlargha qarighanda, général nazarzoda terepdarliri saqchixanilargha hujum qilip, bir nechche kishi ölgen we yaridar bolghan. Shundaqtimu tajikistan rehberliki belgilen'gen küni uchrishishni ötküzgen. Teshkilatning bu qétimqi yighilishi uning aldida köpligen hel bolmaywatqan mesililerning mewjütluqini ashkara qildi.

Qazaqistanning “24 Öz” agéntliqining körsitishiche, düshenbide muhakime qilin'ghan mesililerning birinchi qatarida térrorluq bilen küresh qilish témisi turghan bolup, hazir bolupmu tajikistanning afghanistan bilen bolghan chégra rayonlirida weziyet xéli keskinleshken. Qazaqistan rehbiri nursultan nazarbayéf her qandaq bir xewpke zerbe bérishke da'im teyyar bolush lazimliqini ilgiri sürgen. Uchrishish qatnashquchiliri tajikistan'gha bash xewpning nazarzoda oxshash isiyankarlar teripidin emes, belki qoshna afghanistandin, yeni bolupmu iraq we süriye térrorluq guruppisi teripidin kéliwatqanliqini bildürdi. N. Nazarbayéf shundaqla afghanistan térrorluqning tarqilishi bilen kürishishte aldinqi septe turuwatqanliqtin bu qoshna döletke yardem bérishning intayin muhimliqini hemde kolléktip bixeterlik shertnamisi teshkilati da'iriside birleshken heriketlerni élip bérishning zörürlükini eskertip mundaq dégen: “Biz kabulgha her yili ozuq-tülük, yéqilghu, dora-dermek yetküzüp, shundaqla afghan yashlirini qazaqistanning aldinqi qatarliq aliy oqush orunlirida oqutup, téxnikiliq we gumanitarliq yardem körsitishni dawamlashuruwatimiz. Rayondiki ehwal adettikidek emes, qoshna afghanistanda térrorluq guruppa kücheymekte. Teshkilatning kolléktip küchliridin yuqiri derijide jenggiwarliq telep qilinmaqta.”

Rusiyening “1-Kanili” ning xewer qilishiche, rusiye prézidénti wladimir putin iraq we süriye islam memlikitige qarshi küresh élip bérishta süriye hökümiti bilen birlishish teklipini bérip, süriye da'iriliri islam memlikiti bilen bolghan küreshke köpligen döletlerni jelp qilalighan halettila birer netijige érishish mumkinlikini otturigha qoydi. Uchrishish qatnashquchiliri bixeterlik shertnamisi teshkilatigha eza memliketlerdin bolupmu tajikistan we qirghizistan'gha köprek xewp tughuluwatqanliqtin, ulargha alahide ehmiyet bérishning muhimliqini körsetken. Rusiyening “Herbiy siyasiy analitika” zhurnalida élan qilin'ghan “Düshenbidiki kolléktip bixeterlik shertnamisi teshkilati uchrishishi‏- merkiziy asiyada muqimliqni mustehkemleshke qedem” namliq maqalide éytilishiche, qirghizistan we tajikistanda yüz bergen ichki ziddiyetlerni bir terep qilishta teshkilat küchlirining paydilinilmighanliqi ilgiri sürülgen bolup, buning sewebi mundaq chüshendürülidu: “Qirghiz xelqi özi hakimiyitini ornitish we özgertish mumkinchilikige ige boldi. Bu yéqinda qoralliq toqunushlar yüz bergen tajikistan'ghimu munasiwetliktur....Amma, shuni tekitlesh kérekki, teshkilatning bashqimu ezaliri, shu jümlidin uning hel qilghuchi memlikiti bolghan rusiye üchün, ichki tajik mesililirining musteqil memliket süpitide tajikistan puqralirining özliri teripidin hel qilin'ghini ewzeldur. Bolmisa ‛rusiye basqunchiliqi‚, ‛musteqil döletning ichki ishlirigha arilishish‚ heqqide yaman niyetning peyda bolushi mumkin.”

Emdi analizchi aléksandir knyazéf özining “Nézawisimaya gazéta” da bérilgen “Tajikistan yéngi puqralar urushigha kétip barmaqta” namliq maqalide, düshenbide bolghan uchrishishta teshkilatqa eza memliketlerdiki ichki weziyetke qarighanda, köpinche süriye heqqide, özini islam memlikiti dep atighan térrorluq guruppa bilen küresh qilish, teshkilat organliridiki kadr mesilisi we afghanistandiki weziyet heqqide bolghanliqi otturigha qoyulghan.

Uning pikriche, teshkilat özining aktipliqini kolléktip téz heriket qilish küchlirini jelp qilghan halda, herbiy métotlardin paydilinish bilen kücheytmekchi iken. Xelq'ara hoquq qanunliri boyiche teshkilat da'iriside uning barliq ezaliri kolléktip téz heriket qilish küchlirini qollinish toghriliq höjjet qobul qilip, andin kéyin uni shu memliketlerning parlaméntliri testiqlishi hajet. Maqale aptori bu mesilining bir nechche yil mabeynide muhakime qiliniwatqan bolsimu, amma éniq bir netijige kélelmigenlikini körsitidu. Buning seweblirini analizchi, teshkilat ezalirining tashqi siyasitining her xilliqi, bolupmu rusiyening a q sh we gherb bilen munasiwetlirining keskinleshkenliki, her bir teshkilat ezasining gherb bilen munasiwetlirini musteqil halda élip bérish we rusiyening kim bilen bolmisun öz ‏- ara toqunushlirigha arilashmasliq pozitsiyisini tutup kéliwatqanliqi bilen chüshendüridu. Mushuning barliqini hel qilish teshkilat üchün chong mesile bolup qéliwatmaqta.

Ziyaritimizni qobul qilghan siyasetshunas ghalim agélé'u'of, islam memlikiti hem taliban teripidin merkiziy asiyagha, bolupmu tajikistan, özbékistan hem qirghizistan'gha xewpning saqlinip kéliwatqanliqini körsitip, mundaq dédi: “Kolléktip bixeterlik shertnamisi teshkilati bu merkiziy asiya döletlirini heqiqeten qoghdap qalalaydighan küchtur. Birla éytip kétidighan nerse shuki, teshkilat memliketlerdiki ichki siyasiy weqelerge qatnashmasliqi lazim. Lékin bir yaman ehwal mewjütki, rusiye özi gruziye we ukra'ina bilen bolghan toqunush netijiside impériyelik memliket rolida oynashqa mejbur bolup, köp waqitlarda hem özining, hem bashqilarning tereqqiyatini tutup qalmaqta. Eng asasiy nerse teshkilat siyasiy ehwallargha ariliship qalmasliqi kérek.”