Чен чүәнгониң уйғур елини идарә қилиш сиясити вә униң ақивити (3)

Уйғур аптоном районниң партком сабиқ секретари жаң чүншйән билән униң вәзиписини өткүзүвелиш үчүн кәлгән тибәт аптоном районлуқ парткомниң секретари чен чүәнго. 2016-Йили 29-авғуст.

“очуқ хәт” елан қилдуруп хитайға болған садақитини синаш

Чен чүәнгониң уйғур диярини идарә қилған йерим йилдин артуқ җәрянда йолға қойған қаттиқ қол сиясәтлириниң бири, уйғур кадирлири, диний саһәдики затлар вә зиялийларни “очуқ хәт” елан қилдуруп, уларниң хитай компартийисигә болған садақитини синаш болғанлиқи мәлум.

“очуқ хәт” елан қилиш долқуни әң дәсләп керийә наһийә җай йезисиниң башлиқи обулқасим мәттурсунниң бу йил 25-март күни елан қилған “уйғур қериндашларға мураҗиәт” намлиқ очуқ хетидин башланған.

Уйғур аптоном райониниң рәиси шөһрәт закир 20-апрел күни “очуқ хәт” елан қилип, обулқасим мәттурсунниң очуқ хетигә аваз қошидиғанлиқини билдүргән. У рәислик салаһийити билән оттуриға чиқип, “кәң уйғур хәлқини сиясий җәһәттин ойғинишқа, ‛үч хил күч‚ниң уйғур миллитини гөрүгә еливелишиға йол қоймаслиққа шундақла уйғур миллитини тар даиридики ‛миллий һессият‚ чәмбирикидин һалқип чиқиш” қа чақириқ қилған.

Арқидинла үрүмчи шәһириниң башлиқи илһам сабирму “очуқ хәт” елан қилип, уйғур хәлқиниң “көзини йоған ечип, әқлини ишлитип ‛үч хил күч‚ ниң реал хәвпи вә қорқунчлуқ ғәризини ениқ тонуп йетишини, шундақла ‛үч хил күч‚ билән болған чәк-чеграни ениқ айриш” ни тәләп қилған.

24-Апрел күни хотән валийси әзиз муса “уйғурлар тарихниң әслий қияпитини унтуп қалмаслиқи лазим” намлиқ “очуқ хәт” елан қилған. У мәзкур очуқ хәттә “уйғурларниң тарихтики һон яки түркләрниң әвлади әмәс, бәлки җуңхуа миллитиниң бири” икәнлики һәққидә давраң салған.

У өзиниң очуқ хетидә төвәндикидәк әшәддий баянларни язған: “уйғурларниң қениға хәнзу вә башқа милләтләрниң қени арилашқан. Хәнзуларниң қенидиму уйғурларниң қан тәркиблири бар. Улар тарихтин буян қандаш туғқанларға айланған. Буларниң һәммиси тарихий һәқиқәт. Шундақкән, һәр бир уйғур өз әҗдадиниң қәйәрдин кәлгәнликини есидә чиң тутуп, хәнзуларни чәткә қақидиған психик һаләтни йоқитиши, әхмиқанә ишларни қилмаслиқи керәк.”

Әнглийәдики уйғур паалийәтчиләрдин доктор әнивәр тохти әпәнди бу һәқтә инкас қайтуруп, чен чүәнгониң уйғур сәрхиллирини очуқ хәт яки мураҗиәт елан қилишқа қистишидики түп мәқсити уларниң ғурурини йәргә уруш, пүткүл уйғур миллитиниң мәнивийитини қуллуқ зәнҗиригә бағлаштур, дәйду.

Бейҗиң университети билән һиндонезийәдики муһәммәдийә университетиниң тәклиплик профессори патрик мейер бу һәқтә мунуларни илгири сүриду: “җуңго һөкүмитини әң көп әндишә қилдуруватқан нуқта уйғурларниң өз миллий кимликини чиң сақлаватқанлиқидур. Буниң сәвәби наһайити аддий, йәни җуңго һөкүмити уйғурларниң өзини җуңголуқ дәп билишини арзу қилиду. Һалбуки, тарихий бағлиниш, мәдәнийәт йилтизи вә диний җәһәттин уйғурлар хитайға қариғанда оттура асияға йеқин, техиму ениқрақ қилип ейтқанда, уйғурниң кимлики хитайға әмәс, бәлки уларниң өзигә мәнсуп. Шуңа җуңго һөкүмити бир амалларни қилип яки зорлуқ күч ишлитип уйғурларни хәнзу мәдәнийитиниң қойниға сиңдүрүветишни яки җуңголуқ кимликигә қошувелишни ойлайду. Әгәрдә уйғурлар өзиниң мәдәнийәт, дин вә тил җәһәттики кимликидә чиң туралиса, у чағда җуңго һөкүмитиниң бу мәқсити қийинлишиду. Уларниң уйғурларниң кимликини алмаштуруш пилани суға чилишиду.”

Иҗтимаий таратқуларда бу йил бейҗиңда ечилған “икки йиғин” мәзгилидә хотән навағ җамәсиниң хатипи абдулетип абдуреһим дамоллиниң тутқун қилинғанлиқи илгири сүрүлгән иди. Радийомизниң бу һәқтики ениқлашлири җәрянида хотәндики бир қисим сақчиханилар билән қанун орунлири абдулетип абдуреһим дамоллиниң тутуп кетилгәнлик хәвирини инкар қилмиған иди. Хотән шәһиригә қарашлиқ навағ сақчиханисиму бу делониң тәптишкә өткүзүп берилгәнликини илгири сүргән иди.

Һалбуки, хитай таратқулири тутуп кетилгәнлики һәққидә хәвәр тарқалған хитай мәмликәтлик ислам дини җәмийитиниң муавин рәиси, уйғур аптоном районлуқ сиясий кеңәшниң муавин рәиси, уйғур аптоном районлуқ ислам дини җәмийитиниң рәиси абдулетип абдуреһим дамоллиниң бир парчә “очуқ хети” ни 14-май күни елан қилған.

Абдулетип абдуреһим дамоллиниң “очуқ хети” дә мундақ дейилгән: “йешим чоңийип қалди, билим сәвийәмму юқири әмәс, әмма мән партийиниң рәһбәрликидә шинҗаңда аләмшумул өзгиришләрниң болғанлиқини билимән. ‛үч хил күч‚ ләр милләт, дин тониға оринивелип, ислам дининиң әһкамлирини бурмилап, мусулманларни алдап, һәр хил амаллар билән бәхтлик турмушимизға бузғунчилиқ қилип, бизни кона җәмийәткә қайтурмақчи болди. Бу, уларниң ухлимай чүш көрүши, биз буниңға һәргиз йол қоймаймиз.”

Америкидики уйғур зиялийлардин доктор қаһар барат әпәнди бу һәқтә инкас қайтуруп, хитай даирилири қаттиқ вә юмшақ васитиләрни қоллинип, уйғур хәлқини өзиниң миллий вә диний кимликидин ваз кечишкә қистимақта, дәйду.

Доктор патрик мейер бу һәқтә мунуларни илгири сүриду: “мән буниңдин һәйран қалмаймән. Чүнки бундақ қилиш уйғурларға қийин кәлсиму, лекин улар шундақ қилишқа мәҗбур. Уларниң һөкүмәтниң бундақ сиясәтлирини яхши көрмәйдиғанлиқи бәш қолдәк ениқ. Әмма улар өз орунлирини сақлаш үчүн һөкүмәтниң тәләплиригә маслишиши, һөкүмәтниң сиясәтлирини махтиши керәк. Шу сәвәбтин һөкүмәт уйғур кадирлардин васитә сүпитидә пайдилиниду.”

“очуқ хәт” елан қилиш долқуни йеқиндин буян уйғур зиялийлириғичә кеңәйгән болуп, бүгүн иҗтимаий таратқуларда абдуқадир җалалидинниң “партийиниң маарип сиясити йолида меңип, җуңгониң зор тәрәққият дәвридики мәсулийәтни үстимизгә алайли” намлиқ очуқ хети тарқалди.

Абдуқадир җалалидин өзиниң очуқ хетидә мундақ дәп язған: “мән шинҗаң педагогика универститети әдәбият институтиниң профессори. Мән қәшқәрдә адәттики деһқан аилисидә туғулған. 1984-Йили шәрәп билән җуңго компартийисигә әза болдум. Мән шинҗаңниң маарип саһәсидә өсүп йетилгән бир аз санлиқ милләт оқутқучиси болуш сүпитим билән шуни ениқ тонуп йәттимки, ‛үч хил күч‚ ниң әксийәтчил маһийити дәл шинҗаңда қалаймиқанчилиқ туғдуруш, милләт бөлгүнчиликини тәрғиб қилиш вә вәтәнниң бирликини парчилаштин ибарәттур. Уларниң қиливатқини пүткүл җәмийәткә, инсанийәткә вә мәдәнийәткә қарши зораванлиқтин башқа нәрсә әмәс. Улар өз миллитиниң шундақла өз вәтининиң хаинлиридур һәмдә пүтүн шинҗаңдики һәр милләт хәлқиниң ортақ дүшмәнлиридур.”

Уйғур зиялийлириниң “очуқ хәт” елан қилип, хитайға болған садақитини билдүрүшкә зорлиниши көзәткүчиләрниң техиму диққитини қозғиди. Бу һәқтә пикир баян қилған доктор патрик мейер мундақ дәйду: “мән йүзлигән уйғурлар билән пикир алмаштурған. Уларниң ичидә профессорлар, әмәлдарлар вә адәттики кишиләр бар. Җуңго һөкүмитиниң 1990-йиллардин буян районда йүргүзүп кәлгән қаттиқ сияситигә қарита уларниң көпинчисидә қаршилиқ инкаслири мәвҗут. Билишимчә, һәр бир уйғур көңлиниң чоңқур қатлимида мустәқиллиқни халайду, хәнзуларниң һөкүмранлиқини яхши көрмәйду. Әмма реаллиқ уларниң ойлиғинидин көп рәһимсиз. Улар яшиши, мәвҗут система ичидә хизмәткә еришиши керәк. Бу хил реаллиқ уларниң бәзилирини һөкүмәт билән маслишишқа, мәвҗут система ичидә хизмәт қилишқа, һәтта җуңго һөкүмитиниң райондики сиясәтлирини һимайә қилишқа мәҗбур қилған. Әгәр ундақ қилмиса, улар хизмитини, иҗтимаий орнини вә яшаш имканийитини йоқитиду.”

Доктор қаһар барат әпәндиму “хитай һөкүмитиниң һазирқи иқтисадий истратегийәси ғәрбкә йүзләнди. Уйғур дияри бу истратегийәниң түгүни. Шундақкән, хитай бу йәрдә қалаймиқанчилиқ болушни әмәс, бәлки өзиниң ғәрбкә кеңийиш пиланиға сүкүт қилидиған иҗтимаий кәйпиятқа еһтияҗлиқ” дәйду.