Чен чуәнгониң “қәһриман” лиқ истики вә уйғурлар дияридики төмүр пәрдә (1)

Мухбиримиз әзиз
2017.09.27
chen-quanguo-chen-chwengo-muhakime-maqale.jpg Чен чуәнгониң уйғурлар дияридики сиясити муһакимә қилинған мақалә. (www.jamestown.org Дин сүрәткә елинған)
Photo: RFA

Чен чуәнгониң өткән йилидин буян уйғур диярида вуҗудқа чиқарған әң чоң өзгиришлириниң бири-районда ғайәт зор сандики сақчи қошуни бәрпа қилиш вә бихәтәрлик тәдбирлирини кеңәйтиш болди. Чәтәлләрдики алақидар мутәхәссисләр, хитай һөкүмитиниң милләтләр сияситини “йеңичә” шәкилдә иҗра қиливатқан бу шәхсниң хизмәт “нәтиҗилири” гә тәпсилий қарап чиқти. Шуниң билән биргә улар йәнә уйғур елидики “аманлиқ” вә милләтләр мунасивити тоғрилиқ өз қарашлирини оттуриға қойди.

Аддий әскәрликтин йетилип чиққан “сиясийон” чен чуәнго ташқи дунядикиләр үчүн унчә тонушлуқ болмиған бир шәхс. Әмма хитайниң өзидә болса у милләтләр мунасивитини бир тәрәп қилиштики “ислаһатчи” һәмдә хитай компартийисиниң уйғур вә тибәт районлиридики һөкүмранлиқини йеңичә шәкилдә капаләткә игә қиливатқан “байрақдар” шәхс сүпитидә тонулуватқанлиқи мәлум.

Америкидики “җеймис тавн фонди” башқуруватқан “хитай хәвәрлири” журнилиниң 21-сентәбирдики 12-санида адрян зенз вә җеймес лейболдниң апторлуқида елан қилинған мәхсус темидики мақалида дәл чен чуәнгониң нөвәттики һөкүмранлиқи нуқтилиқ муһакимә қилинған.

“чен чуәнго: бейҗиңниң тибәт вә шинҗаңдики бихәтәрлик истратегийисиниң арқисидики күчтүңгүр шәхс” дәп мавзу қоюлған бу мақалида чен чуәнгониң тибәттә йолға қойған сиясәтлири һәмдә униң уйғурлар диярида қайтидин тәҗрибә қилиниши тәпсилий анализ қилинған. Мақалә апторлириниң қаришичә, чен чуәнго үрүмчидә вәзипигә олтурғандин кейин уйғурлар диярида оттуриға чиққан әң рошән өзгириш район миқясидики сақчилиқ вә аманлиқ хизмити үчүн 90 миңдин артуқ хадим қобул қилиш болған.

Мақалә апторлириниң йезишичә, хенәндики бир көк намрат аилидә туғулған чен чуәнго һәрбийликтин кәсип алмаштурғандин кейин һазирқи хитай баш министири ли кечяң хенән өлкисидә партком секретари болуп ишләватқанда бир мәзгил униң қол астида ишлигән икән. 2011-Йили чен чуәнго “малиман район” дәп қариливатқан тибәт аптоном райониға партком секретари болуп йөткилип кәлгән һәмдә тездин бу “малиман район” ни тинҗитқан. Мақалә апторлириниң бири, австралийә латроби университетиниң дотсенти җеймис лейболд зияритимизни қобул қилғанда бу тоғрилиқ мундақ деди: 

“шундақ, муқимлиқни сақлаш тибәт яки шинҗаңға охшаш районлар үчүн узундин буян ачқучлуқ хизмәтләр болуп келиватиду. Чен чуәнго 2011-йили тибәткә йөткилип кәлгәндә у муқимлиқни сақлашқа мәнсуп бир қатар сиясәтләргә варислиқ қилди. Әмма у партийә секретари болған бәш йил ичидә қилған әң чоң иши аманлиқ тәдбирлирини қошлап ашуруш шуниңдәк аманлиқни сақлаштики йеңи механизмини бәрпа қилип чиқиш болди. Бу тәдбирләр партийәлик кадирларни бутханиларға назарәткә орунлаштуруш, ‛хәлққә қулайлиқ сақчи понкити‚ тори қуруш, юқири пән-техника саһәсидики башқуруш гуруппилирини тәсис қилиш қатарлиқларни өз ичигә алиду. Униңдин башқа у йәнә ‛достлуқ орнитиш‚ дегән намда хитайлар билән йәрлик милләтләрни туғқан қилип четип қойди, әмма буниңда назарәт вә контроллуқ мәқсәт қилинғанлиқи ениқ.”

Мақалә апторлириниң қаришичә, чен чуәнго әнә шу йосунда худди әнглийә яки японийә қолланған “йәрликләр арқилиқ йәрликләрни назарәт қилиш” истратегийисини йолға қойған. Буниң билән йәрлик уйғурлар ғайәт зор санда хитайниң аманлиқ саһәсигә қобул қилинған һәмдә бу сан тезла өткән он-йигирмә йил мабәйнидә қобул қилинған сақчиларниң омуми санидинму ешип кәткән. Бу тоғрилиқ сөз болғанда җеймис лейболд мундақ дәйду: 

“шундақ қилип чен чуәнго 2016-йили шинҗаңға йөткилип келип җаң чүншйәнниң орниға варислиқ қилғанда тибәттә иҗра қилған бир қатар сиясәтлирини шинҗаңға елип кәлди. Шуниң үчүн у 2016-йили авғустта вәзипигә тәйинлинип бир ай өтә-өтмәйла үрүмчидә ‛хәлққә қулайлиқ сақчи понкити‚ қурулуши башлинип кәтти. Һазир бу қурулуш пүткүл шинҗаң уйғур аптоном райони миқясида давам қилмақта. Сизниң хәвириңиз болғинидәк шинҗаңдики һәр бир наһийә вә шәһәрдә һазир миңлиған ‛хәлққә қулайлиқ сақчи понкити‚ тәсис қилинип болди. Худди сиз тилға алған баятинқи мақалимизда биз көрситип өткәндәк бу хилдики ‛алдинқи сәп‚ әмәлийәттә техиму көп сақчилар қошуни бәрпа қилишни тәләп қилиду. Биз топлиған санлиқ мәлуматлар болса чен чуәнго шинҗаңға йөткилип кәлгәндин буян 90 миңдин артуқ сақчи хадими қобул қилиш һәққидә елан бәргәнликини көрситип турмақта.” 

Әмма уйғур диярида бунчә көп сақчи қошуни бәрпа қилиш һәққидә хитай һөкүмитиниң уйғур диярида террорлуқ вә зорлуқ һәрикәтлириниң бәк әвҗ елип кәткәнликини сәвәб қилип көрситиватқанлиқи һәрқайси ахбарат вастилирида йәр еливатқанлиқи мәлум. Болупму хитайниң “террорлуққа қарши туруш қануни” мақулланғандин кейин униң қошумчә һөҗҗәтлири қатарида “ш у а р террорлуққа қарши туруш низами” ниң тәстиқлиниши бу хил сәвәбниң техиму “йоллуқ” икәнликини намайиш қилиштики йәнә бир козир болуп қелишқа башлиди. 

Мақалә апторлириниң бири, германийәдики “явропа мәдәнийәт вә илаһийәт мәктипи” ниң лектори, доктор адрян зенз бу мәсилә һәққидә тохтилип, “уйғурларниң террорлуқ һәрикәтлири” һәққидә сөз болғанда хитай ахбаратлириниң һәрқачан уйғурлар учраватқан түрлүк зулумлар һәққидә сөз қилиштин өзини елип қачидиғанлиқини тилға алиду. Униң қаришичә, уйғур дияридики бу хил зорлуқ вә қаршилиқ һәрикәтлиригә баһа бериштин бурун униң оттуриға чиқишидики арқа көрүнүшләрни нәзәрдин сақит қилмаслиқ лазим икән. У бу һәқтә мундақ дәйду: 

“бу мәсилиләрни мән аманлиқ тәдбирлири бойичә хизмәтчи қобул қилиш тоғрисида муһакимә йүргүзүлгән мақаләмдә хели тәпсилий шәрһилигән. У мақалини мән җеймис лейболд билән бирликтә йезип чиққан вә ‛хитай хәвәрлири‚ журнилида елан қилған. Мақалиниң хуласә қисмида биз ениқ қилип буни оттуриға қойған. Бизниң (уйғурлар дуч келиватқан) зулумларни тилға елишимиздики асасий сәвәб шуниңдин ибарәтки, һазир һечқандақ чәктин ашмиған, һечкимгиму зийини болмайдиған һадисиләр, җүмлидин аилә әзалири топлишип ибадәт қилиштәк ишлар қайтурма һуҗумға сәвәб болуватиду. Мәсилән ейтсақ, бу йилниң бешида хотәндә болған пичақлиқ һуҗум әмәлийәттә һөкүмәт хадимлириниң атикарчилиқи арқисида келип чиққан. Есимдә қелишичә, силәрниң әркин асия радиосидин бирәйлән бу һәқтә хели тәпсилий хәвәр ишлигән. Шу хәвәрдә ейтилишичә, һөкүмәт хадимлири бир аилә кишилири топлишип намаз оқуватқанда өй тәкшүрүп келип қалған һәмдә улар билән җедәлләшкән, шуниңдәк өйдикиләргә тәһдит салған. Шуниң билән җедәл чоңайған. Ақивәт уларни соал-сорақ қилип болғучә пичақлиқ һуҗум башлинип кәткән. Шу қетимлиқ вәқә һечқандақ тәйярлиқсиз һәмдә ениқ нишансиз оттуриға чиққан. Шуңа бу вәқә қандақтур террорлуқ һуҗуми әмәс, у пәқәт зулумға қарши оттуриға чиққан бир түрлүк истихийилик инкас, халас.”

Адрян зензниң пикричә, зулум алдидики бу хил қаршилиқ һәрикәтлири һазир ялғуз уйғурлар дияридила оттуриға чиқиватқини йоқ. Хитай һөкүмитиниң мустәмликә характеридики һөкүмранлиқида туруватқан районлардин тибәт районидиму тибәтләр өзлири дуч келиватқан түрлүк зулумларға қаршилиқ көрситишни давам әтмәктә. Әмма уларниң қаршилиқ көрситиш шәкли уйғурларға қариғанда башқичә шәкилни алған. Шуниңға мас һалда хитай һөкүмитиниң буниңға қайтурған инкаслириму пәрқлиқ болған. У бу һәқтә мундақ дәйду:

“уйғурлар бу хил наразилиқлирини тибәтләрдин пүтүнләй пәрқлиқ болған шәкилдә ипадиләватиду. Шу сәвәбтин дөләтниң буниңға қайтурған инкасиму пәрқлиқ болуватиду. Хәвириңиз болғинидәк қолға чиққан қорални елипла башқа биригә һуҗум қилиш қизиқ қанлиқта болидиған ишлар. Бу хилдики қан қизиқлиқ тибәтләрдиму бар, әмма уйғурларға қариғанда унчә көп әмәс. Уларда бу хил наразилиқ көпинчә өзигә от йеқиш шәклидә ипадилиниватиду. Йәни бу җәһәттә тибәтләр уйғурларға охшимайдиған усулни қоллиниватиду, буниңға мунасип һалда хитай дөлитиму шуниңға яриша тәдбирләрни қоллиниватиду. Уйғурларда һазир көпрәк болуватқини пичақ билән һуҗум қилиш. Пичақлиқ һуҗум болса һәрқандақ вақитта, һәрқандақ җайда йүз бериши мумкин болған ишлардур. Шуңа өткәндә хитай һөкүмәт тармақлири пичақларғичә тизимлашни йолға қойди. Шуниң билән бир вақитта һәр бир булуң-пучқаққа дегүдәк аманлиқ хадимлирини орунлаштурди. Әмма мениңчә, һәр бир пуқраға бирдин сақчини назарәтчи қилип қоюштәк ‛сақчи дөлити‚ бәрпа қилиш әмәлийәттә асасән мумкин болмайдиған ишлардур. Бу пүтүнләй ухлимай чүш көргәнлик. Һалбуки, хитайларниң чүшәнчисидә, шуниңдәк хитай мәдәнийитидә һәммила нәрсини контрол қилғили болиду, дәп қараш бәкла мустәһкәм орун алған.”

Мақалә апторлириниң қаришичә, бу хилдики охшаш болмиған дин, мәдәнийәт вә җуғрапийилик алаһидиликкә егә болған районларда охшаш сиясәтни механик шәкилдә мәҗбурий иҗра қилиш иҗабийлиқтин көрә сәлбий нәтиҗиләргә бәкрәк һамилидар икән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.