Chén chu'en'goning “Qehriman” liq istiki we Uyghurlar diyaridiki tömür perde (1)

Muxbirimiz eziz
2017.09.27
chen-quanguo-chen-chwengo-muhakime-maqale.jpg Chén chu'en'goning Uyghurlar diyaridiki siyasiti muhakime qilin'ghan maqale. (www.jamestown.org Din süretke élin'ghan)
Photo: RFA

Chén chu'en'goning ötken yilidin buyan Uyghur diyarida wujudqa chiqarghan eng chong özgirishlirining biri-rayonda ghayet zor sandiki saqchi qoshuni berpa qilish we bixeterlik tedbirlirini kéngeytish boldi. Chet'ellerdiki alaqidar mutexessisler, xitay hökümitining milletler siyasitini “Yéngiche” shekilde ijra qiliwatqan bu shexsning xizmet “Netijiliri” ge tepsiliy qarap chiqti. Shuning bilen birge ular yene Uyghur élidiki “Amanliq” we milletler munasiwiti toghriliq öz qarashlirini otturigha qoydi.

Addiy eskerliktin yétilip chiqqan “Siyasiyon” chén chu'en'go tashqi dunyadikiler üchün unche tonushluq bolmighan bir shexs. Emma xitayning özide bolsa u milletler munasiwitini bir terep qilishtiki “Islahatchi” hemde xitay kompartiyisining Uyghur we tibet rayonliridiki hökümranliqini yéngiche shekilde kapaletke ige qiliwatqan “Bayraqdar” shexs süpitide tonuluwatqanliqi melum.

Amérikidiki “Jéymis tawn fondi” bashquruwatqan “Xitay xewerliri” zhurnilining 21-séntebirdiki 12-sanida adryan zénz we jéymés léyboldning aptorluqida élan qilin'ghan mexsus témidiki maqalida del chén chu'en'goning nöwettiki hökümranliqi nuqtiliq muhakime qilin'ghan.

“Chén chu'en'go: béyjingning tibet we shinjangdiki bixeterlik istratégiyisining arqisidiki küchtünggür shexs” dep mawzu qoyulghan bu maqalida chén chu'en'goning tibette yolgha qoyghan siyasetliri hemde uning Uyghurlar diyarida qaytidin tejribe qilinishi tepsiliy analiz qilin'ghan. Maqale aptorlirining qarishiche, chén chu'en'go ürümchide wezipige olturghandin kéyin Uyghurlar diyarida otturigha chiqqan eng roshen özgirish rayon miqyasidiki saqchiliq we amanliq xizmiti üchün 90 mingdin artuq xadim qobul qilish bolghan.

Maqale aptorlirining yézishiche, xénendiki bir kök namrat a'ilide tughulghan chén chu'en'go herbiyliktin kesip almashturghandin kéyin hazirqi xitay bash ministiri li kéchyang xénen ölkiside partkom sékrétari bolup ishlewatqanda bir mezgil uning qol astida ishligen iken. 2011-Yili chén chu'en'go “Maliman rayon” dep qariliwatqan tibet aptonom rayonigha partkom sékrétari bolup yötkilip kelgen hemde tézdin bu “Maliman rayon” ni tinjitqan. Maqale aptorlirining biri, awstraliye latrobi uniwérsitétining dotsénti jéymis léybold ziyaritimizni qobul qilghanda bu toghriliq mundaq dédi: 

“Shundaq, muqimliqni saqlash tibet yaki shinjanggha oxshash rayonlar üchün uzundin buyan achquchluq xizmetler bolup kéliwatidu. Chén chu'en'go 2011-yili tibetke yötkilip kelgende u muqimliqni saqlashqa mensup bir qatar siyasetlerge warisliq qildi. Emma u partiye sékrétari bolghan besh yil ichide qilghan eng chong ishi amanliq tedbirlirini qoshlap ashurush shuningdek amanliqni saqlashtiki yéngi méxanizmini berpa qilip chiqish boldi. Bu tedbirler partiyelik kadirlarni butxanilargha nazaretke orunlashturush, ‛xelqqe qulayliq saqchi ponkiti‚ tori qurush, yuqiri pen-téxnika sahesidiki bashqurush guruppilirini tesis qilish qatarliqlarni öz ichige alidu. Uningdin bashqa u yene ‛dostluq ornitish‚ dégen namda xitaylar bilen yerlik milletlerni tughqan qilip chétip qoydi, emma buningda nazaret we kontrolluq meqset qilin'ghanliqi éniq.”

Maqale aptorlirining qarishiche, chén chu'en'go ene shu yosunda xuddi en'gliye yaki yaponiye qollan'ghan “Yerlikler arqiliq yerliklerni nazaret qilish” istratégiyisini yolgha qoyghan. Buning bilen yerlik Uyghurlar ghayet zor sanda xitayning amanliq sahesige qobul qilin'ghan hemde bu san tézla ötken on-yigirme yil mabeynide qobul qilin'ghan saqchilarning omumi sanidinmu éship ketken. Bu toghriliq söz bolghanda jéymis léybold mundaq deydu: 

“Shundaq qilip chén chu'en'go 2016-yili shinjanggha yötkilip kélip jang chünshyenning ornigha warisliq qilghanda tibette ijra qilghan bir qatar siyasetlirini shinjanggha élip keldi. Shuning üchün u 2016-yili awghustta wezipige teyinlinip bir ay öte-ötmeyla ürümchide ‛xelqqe qulayliq saqchi ponkiti‚ qurulushi bashlinip ketti. Hazir bu qurulush pütkül shinjang Uyghur aptonom rayoni miqyasida dawam qilmaqta. Sizning xewiringiz bolghinidek shinjangdiki her bir nahiye we sheherde hazir minglighan ‛xelqqe qulayliq saqchi ponkiti‚ tesis qilinip boldi. Xuddi siz tilgha alghan bayatinqi maqalimizda biz körsitip ötkendek bu xildiki ‛aldinqi sep‚ emeliyette téximu köp saqchilar qoshuni berpa qilishni telep qilidu. Biz toplighan sanliq melumatlar bolsa chén chu'en'go shinjanggha yötkilip kelgendin buyan 90 mingdin artuq saqchi xadimi qobul qilish heqqide élan bergenlikini körsitip turmaqta.” 

Emma Uyghur diyarida bunche köp saqchi qoshuni berpa qilish heqqide xitay hökümitining Uyghur diyarida térrorluq we zorluq heriketlirining bek ewj élip ketkenlikini seweb qilip körsitiwatqanliqi herqaysi axbarat wastilirida yer éliwatqanliqi melum. Bolupmu xitayning “Térrorluqqa qarshi turush qanuni” maqullan'ghandin kéyin uning qoshumche höjjetliri qatarida “Sh u a r térrorluqqa qarshi turush nizami” ning testiqlinishi bu xil sewebning téximu “Yolluq” ikenlikini namayish qilishtiki yene bir kozir bolup qélishqa bashlidi. 

Maqale aptorlirining biri, gérmaniyediki “Yawropa medeniyet we ilahiyet mektipi” ning léktori, doktor adryan zénz bu mesile heqqide toxtilip, “Uyghurlarning térrorluq heriketliri” heqqide söz bolghanda xitay axbaratlirining herqachan Uyghurlar uchrawatqan türlük zulumlar heqqide söz qilishtin özini élip qachidighanliqini tilgha alidu. Uning qarishiche, Uyghur diyaridiki bu xil zorluq we qarshiliq heriketlirige baha bérishtin burun uning otturigha chiqishidiki arqa körünüshlerni nezerdin saqit qilmasliq lazim iken. U bu heqte mundaq deydu: 

“Bu mesililerni men amanliq tedbirliri boyiche xizmetchi qobul qilish toghrisida muhakime yürgüzülgen maqalemde xéli tepsiliy sherhiligen. U maqalini men jéymis léybold bilen birlikte yézip chiqqan we ‛xitay xewerliri‚ zhurnilida élan qilghan. Maqalining xulase qismida biz éniq qilip buni otturigha qoyghan. Bizning (Uyghurlar duch kéliwatqan) zulumlarni tilgha élishimizdiki asasiy seweb shuningdin ibaretki, hazir héchqandaq chektin ashmighan, héchkimgimu ziyini bolmaydighan hadisiler, jümlidin a'ile ezaliri topliship ibadet qilishtek ishlar qayturma hujumgha seweb boluwatidu. Mesilen éytsaq, bu yilning béshida xotende bolghan pichaqliq hujum emeliyette hökümet xadimlirining atikarchiliqi arqisida kélip chiqqan. Ésimde qélishiche, silerning erkin asiya radi'osidin bireylen bu heqte xéli tepsiliy xewer ishligen. Shu xewerde éytilishiche, hökümet xadimliri bir a'ile kishiliri topliship namaz oquwatqanda öy tekshürüp kélip qalghan hemde ular bilen jédelleshken, shuningdek öydikilerge tehdit salghan. Shuning bilen jédel chongayghan. Aqiwet ularni so'al-soraq qilip bolghuche pichaqliq hujum bashlinip ketken. Shu qétimliq weqe héchqandaq teyyarliqsiz hemde éniq nishansiz otturigha chiqqan. Shunga bu weqe qandaqtur térrorluq hujumi emes, u peqet zulumgha qarshi otturigha chiqqan bir türlük istixiyilik inkas, xalas.”

Adryan zénzning pikriche, zulum aldidiki bu xil qarshiliq heriketliri hazir yalghuz Uyghurlar diyaridila otturigha chiqiwatqini yoq. Xitay hökümitining mustemlike xaraktéridiki hökümranliqida turuwatqan rayonlardin tibet rayonidimu tibetler özliri duch kéliwatqan türlük zulumlargha qarshiliq körsitishni dawam etmekte. Emma ularning qarshiliq körsitish shekli Uyghurlargha qarighanda bashqiche shekilni alghan. Shuninggha mas halda xitay hökümitining buninggha qayturghan inkaslirimu perqliq bolghan. U bu heqte mundaq deydu:

“Uyghurlar bu xil naraziliqlirini tibetlerdin pütünley perqliq bolghan shekilde ipadilewatidu. Shu sewebtin döletning buninggha qayturghan inkasimu perqliq boluwatidu. Xewiringiz bolghinidek qolgha chiqqan qoralni élipla bashqa birige hujum qilish qiziq qanliqta bolidighan ishlar. Bu xildiki qan qiziqliq tibetlerdimu bar, emma Uyghurlargha qarighanda unche köp emes. Ularda bu xil naraziliq köpinche özige ot yéqish sheklide ipadiliniwatidu. Yeni bu jehette tibetler Uyghurlargha oxshimaydighan usulni qolliniwatidu, buninggha munasip halda xitay dölitimu shuninggha yarisha tedbirlerni qolliniwatidu. Uyghurlarda hazir köprek boluwatqini pichaq bilen hujum qilish. Pichaqliq hujum bolsa herqandaq waqitta, herqandaq jayda yüz bérishi mumkin bolghan ishlardur. Shunga ötkende xitay hökümet tarmaqliri pichaqlarghiche tizimlashni yolgha qoydi. Shuning bilen bir waqitta her bir bulung-puchqaqqa dégüdek amanliq xadimlirini orunlashturdi. Emma méningche, her bir puqragha birdin saqchini nazaretchi qilip qoyushtek ‛saqchi döliti‚ berpa qilish emeliyette asasen mumkin bolmaydighan ishlardur. Bu pütünley uxlimay chüsh körgenlik. Halbuki, xitaylarning chüshenchiside, shuningdek xitay medeniyitide hemmila nersini kontrol qilghili bolidu, dep qarash bekla mustehkem orun alghan.”

Maqale aptorlirining qarishiche, bu xildiki oxshash bolmighan din, medeniyet we jughrapiyilik alahidilikke ége bolghan rayonlarda oxshash siyasetni méxanik shekilde mejburiy ijra qilish ijabiyliqtin köre selbiy netijilerge bekrek hamilidar iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.