“Déhqanlarni yötkep ishqa orunlashturush” Uyghurlarni namratliqtin qutuldurush yolimu?

“5 - Iyul ürümchi qirghinchiliqi” din kéyin bir qeder astilighan “Yéza éshincha emgek küchlirini yötkep ishqa orunlashturush siyasiti” ning 2015 - yilidin bashlap yene kücheygenliki ilgiri sürülmekte.

Xitay hökümiti mezkur siyasetning Uyghurlarni bay qilidighanliqini körsetken bolsimu, bu heqte toxtalghan közetküchiler Uyghur déhqanlarni köchmen ishlemchilerge aylandurushining aqiwitini mölcherleshning qiyin ikenlikini bildürmekte.

Melumatlargha qarighanda, hazir xitayda 150 milyondin artuq yurt kézip yallinip ishleydighan aqma déhqan ishlemchi bar bolup, xitaydiki ikkinchi ewlad déhqan ishlemchiler saniliwatqan 80 - yilidin kéyin tughulghan bu déhqan ishlemchiler yüzliniwatqan ijtima'iy mesililer xitaydiki zor krizis xaraktérlik mesilining biri iken.

Xitay iqtisadshunas we jem'iyetshunaslarning körsitishiche, sheherlerge yerlishelmeydighan yaki öz yurtighimu qaytip kételmeydighan bu alahide emgek küchliri topi buningdin kéyin uchraydighan we ularning jiddiy éhtiyajliq mesililiri hel qilinmighanliq seweblik pütkül jem'iyet uchraydighan köp qirliq mesililer barghanche zoraymaqta iken. Yéqinda xitay hökümiti bu bash aghriqigha qarita mexsus siyaset yürgüzidighanliqini jakarlidi.

Shinxu'a agéntliqi tori iyunda xitay dölet ishliri kabénti “Déhqan ishlemchilerning yurtigha qaytip igilik tiklishige medet bérish toghrisidiki pikri”ni tarqatti dep xewer élan qildi.

“Pikir” de körsitishiche , déhqan ishlemchi, istodént we herbiy septin qaytqanlarning yurtigha qaytip igilik tiklishige medet we yardém béridiken. Halbuki, xitay da'iriliri Uyghur élida bolsa Uyghur yéza éshincha emgek küchlirini öz yurtliridin yötkep ishqa orunlashturushni kücheytishni teshebbus qilmaqta.

“Xelq” torining yéqindiki xewiride körsitilishiche, bu yilqi “Bahar shamili herikiti” ning mulazimet obyékti yézilardiki artuq emgek küchliri, bolupmu 80 - , 90 - yillardin kéyin tughulghan, ishqa orunlishishi tes bolghan yashlardin ibaret iken.

Xewerge aptonom rayonluq adem küchi bayliqi we ijtima'iy kapalet nazariti déhqan ishlemchiler xizmiti bashqarmisining bashliqi wu yünxu'aning munu bayanliri qisturulghan: “Bu yilqi ‛bahar shamili herikiti‚ de bir a'ilidin az dégende bir kishining yötkilip ishqa orunlishishigha kapaletlik qilinidu aptonom rayon boyiche yötkep ishqa orunlashturushqa tégishlik yéza artuq emgek küchidin 2 milyon 190ming kishi bar”.

2015 - Yili - 27 - öktebir “Shinjang géziti” élan qilghan “Kucha nahiyisining yéziliridiki éshincha emgekchiler sirtqa chiqip ishlep ‛altun‚ qazdi” namliq xewiridin ashkarilinishiche, “Bir kishini sirtqa chiqirip, bir a'ilining kirimini ashurush” nishani boyiche da'iriler yilning aldinqi üch peslide kuchaning her qaysi yéziliridin 34 ming 421 adem qétim sirtqa chiqirilip, bir tutash yötkep ishqa orunlashturghan.

Uyghur élidin tarqitilidighan “Tengritagh” tori qatarliq uchur menbeliride düshenbe yene xewer qilinishiche bortala shehiri jing nahiyisidiki 70 éshincha emgekchi shendung ölkisining “Xuychüen” kiyim - kéchem karxanisigha terbiyelinish üchün yürüp ketken.

Bu, nahiyidin ikkinchi türkümde xitay ölkiliridiki kiyim - kéchek karxanisigha emgekchilerni terbiyilinishke ewetishi hésablinidiken. Ular yéza - bazar, meydanlardin xitay ölkilirige bérip terbiyilinishni xalaydighan, shertke uyghun kélidighanlarni bash zawutlargha ewetkenlikini bildürgen.

2015 - Yili 12 - ayning - 8 küni “Tengritagh” Uyghurche torining xewirige qarighanda, bu yil kirgendin buyan, ili oblastigha biwasite qarashliq nahiye(sheher) we alaqidar tarmaqlar yéza éshincha emgek küchlirini sirtqa chiqirishni kücheytken. Nilqa nahiyisi tewesidiki bir yézida bu yil 1215 adem qétim sirtqa chiqip ishligen.

Xewerge qarighanda, bortala oblasti bu yil oblast boyiche yézilardiki éshincha emgek küchidin 90 ming adem qétimni yötkeshni pilanlighan bolup,netijide noyabirning axirighiche sirtqa yötkep ishqa orunlashturulghan yéza éshincha emgek küchliri 92 ming 73 adem qétimgha yétip, pilandikidinmu ashurulghan.

Bay nahiyisining 2015 - yilliq emgek - mulazimet istatsitika melumatidin qarighanda, bay nahiyisi 2015 - yili 40 ming 200 adem qétim éshincha emgek küchini yötkep ishqa orunlashturghan.

5 - Awghust “Shinjang géziti” aqto nahiyisining üjme yézisi üjme kentidiki turdi ghopurning 2006 - yildin bashlap üjme yézisidin 465 adem qétim éshincha emgekchini bashlap xitay ölkiliride ishlep, kirim yaratqanliqini shundaqla bu nahiyide turdi ghopurgha oxshash xitay ölkiliride ishlep, éshincha emgekchilerni sirtqa chiqirish wastichisige aylan'ghanlar 100 din köprekke yetkenlikini, ularning türtkiside hazir aqto nahiyisidin xitay ölkilirige bérip ishlewatqan ishlemchiler 3600 kishige yetkenlikini yazghan.

Uyghurlar nopusining asasliq qismi tengritaghning jenubidiki wilayetlerde olturaqlashqan shundaqla bu nopusning asasliq gewdisini déhqanlar igileydu.

Gerche da'iriler Uyghur déhqanlarning kirimining yildin - yilgha éship bériwatqanliqi heqqide teshwiqat hetta doklatlarni élan qilip kéliwatqan bolsimu, radiyomiz ziyaritini qobul qilghan Uyghur déhqanlarning jawabi “Uyghurlar bir yil japa chékip qorsiqini toyghuzush üchünla ishlo'igen” likini körsetkmekte.

Undaqta Uyghur déhqanlirining shundaq ishleptu bay bolmasliqida qandaq sewebler bardu? bu heqte Uyghur analizchilardin gérmaniyidiki zhurnalist perhat yurungqash ependi :“Uyghurlarning ijtima'iy, siyasiy, iqtisadiy, medeniyet, pen téxnika her jehetlerdiki orni xitayning Uyghur éligha qaratqan milliy kemsitish, monopulluq siyasiti keltürüp chiqarghan, ‛gherbni échish‚, ‛nishanliq yardem bérish ‚ dégendek istratégiyilik, meqsetlik, adaletsiz siyasetliri dolqunida Uyghurlarning barliq bayliqliri, ish pursetliri xitay köchmenliri teripidin igilinip, Uyghurlarning iqtisadiy, siyasiy ijtima'iy medeniyet jehettiki orni barghanche töwenlimekte” dep körsetti.

Amérkidiki puqralar kuchi teshkilatining re'isi yang jiyenli ependimu, xitay hökümitining Uyghur élini noposi arqiliq téximu muntizim tutup turush üchün,köchmen xitay noposini Uyghur éli iqtisadining tomuri qiliwatqanliqi, bu xil siyasetler arqiliq Uyghurlarni bolsa barghanche öz iqtisadi, yéri hetta medeniyitidinmu ayrish üchün heriket qiliwatqanliqini körsetti.

Undaqta xitay hökümitining Uyghur déhqanlirini “Déhqan ishlemchiler” ge aylandurushi Uyghur déhqanlirining namratliq qalpiqini üzül - késil chörüp tashlishigha türtke bolalamdu?

Yang jyenlining qarishiche :" gerche bashqa yutlargha bérip ishlesh hemme jayda bar bir halet bolsimu emilyette Uyghurlar üchün éytqanda hajiti yoq bir tedbir chünki türlük échish tereqiqy qildurush qurulushliri köplep élip bériliwatqan Uyghur élide yéterlik ish tépish shara'iti bar, tili, ijdima'iy medeniyet muhitlridin ayrip Uyghur yashlarni ichkirge apirish arqiliq xitay hökümiti ularni xitaylar déngizigha gherq qilmaqchi, we bu arqiliq xitay hökümiti Uyghur élige xitay noposini köplep yötkesh boshluqi hazirliyalaydu we özige taqabil turalaydighan Uyghur yashlarni tarqaqlashturalaydu. Bu hergizmu iqtisadiy tedbir bolmastin belki, sherqiy türkstanni kontrol qilish siyasitining bir qismi ".

Perhat ependining qarishiche, “Hazir Uyghur aptonom rayonidiki sheherlerde nurghun ish orunliri emgek küchige éhtiyajliq bolup tursimu, xitay da'iriliri bu orunlargha xitay köchmenlerni orunlashturup déhqanlarning kirimini yuqiri kötürüshtiki ünümlük tedbir dep ‛her a'ilidin birni yötkep ishqa orunlashturush‚, ‛yéza éshincha emgek küchlirini yötkep ishqa orunlashturush‚ dégendek siyasetlerni yürgüzüp Uyghurlarni tarqaqlashturush we assimiliyatsiye meqsitide, erzan emgek küchi süpitide xitay ölkiliridiki zawutlargha bérip ishleshke mejbur qilmaqta, buning Uyghurlarning milly mewjutluqigha bolghan zerbisi we aqiwitini mölcherlesh qiyin iken.”