Da'irilerning Uyghur moysipitlirini diniy étiqadidin yiraqlashturush teshwiqatliri tenqidleshke uchridi

Xitay metbu'atlirining xewerliridin melum bolushiche, xitay hökümitining, yéqindin buyan Uyghur moysipitliri, a'ile ayalliri arisida “Medeniyet pa'aliyetliri” namida, her xil köngül - échish,sen'et - tenterbiye pa'aliyetlirini ötküzüsh, mexsus xor ömekliri teshkillep qizil naxsha éytish musabiqiliri ötküzüsh, hetta meschitlerde qosh tilliq resimlik teshwiqat kitabchilirini tarqitish pa'aliyetliri köpeygen. Xitay hökümet taratqulirida bu pa'aliyetlerni ötküzüshtiki meqset “Diniy radikalliq idiyisining yamrishining aldini élish” üchün dep teriplen'gen. Chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiliri we xitay weziyiti analizchiliri bolsa da'iriler élip bériwatqan medeniyet pa'aliyetlirini siyasiy meqsettiki “Minge yuyush teshwiqati” dep tenqidlimekte..

Xitayning “Shinjang xewerler tori”ning 1 - , 2 - mart künliridiki sanlirida Uyghur élining jenubiy qismidiki aqsu, xoten, qeshqer wilayetliridiki nahiyilerde we xitayning aqsu teweside qurghan ishlepchiqirish qurulush armiyisi 2 - déwiziyisi qatarliq jaylarda ötküzülgen“Medeniyet pa'aliyetliri” heqqidiki bir yürüsh xewer, maqaliler élan qilindi. Maqalilerde, “Yerlik hökümet da'irilirining rengdar mezmundiki ammiwi teshwiqat pa'aliyetlirini kücheytish arqiliq, " térrorluqqa qarshi turush, diniy radikalliq idiyisining yamrishining aldini élish" xizmitini kücheytkenliki” tekitlendi. Xitay da'iliri ozlirining bu pa'aliyi'etlirige yuqiri bahalar bermekte.

Xitay taratqulirida teshwiq qiliniwatqan“Medeniy pa'aliyetlerni kücheytip, diniy radikalliq idiyisige qarshi turush” témisidiki bu xil xewer, maqaliler bir qisim xelq'ara taratqular we xitay weziyet analizchilirining diqqitini qozghidi.

Roytérs agéntliqida ötken hepte élan qilin'ghan bu heqtiki bir xewer analizida, da'irilerning naxsha éytish we usul oynash qatarliq shekillerde élip bériliwatqan teshwiqat pa'aliyetliri arqiliq, xitay hökümiti ötken yili maqullighan “Térrorluqqa qarshi turush qanuni”ni teshwiq qilish meqsitige yetmekchi ikenliki tekitlendi.

Roytérsning xewiride yene, ötken hepte xitayning “Shinjang géziti”de élan qilin'ghan xewer analizidiki, “Diniy radikalliq idiyisige qarshi heriketlerde, barliq xelq ammisi seperwer qilindi, bu pa'aliyetler omumiy xelqning térrorluqqa qarshi turushqa qatnishidighanliqini körsetti” dégen mezmunlar tilgha élin'ghan.

Chet'ellerdiki xitay weziyet analizchiliridin xu ping ependi da'iriler omumiy xelq ammisini seperwer qilip élip bériwatqan diniy radikalliq we térrorluqqa qarshi turush pa'aliyetlirining 60 - 70 - yillardiki "medeniyet inqilabi" dewridiki qizil teshwiqat tüsini alghanliqini bildürüp, “ Waqti ötken bu xil qizil teshwiqat pa'aliyetliri, eksiche ünüm béridu. Uyghurlar bolupmu yashan'ghan moysipitlar, a'ile ayalliri arisida qaytidin "qizil teshwiqat" pa'aliyitini kücheytish Uyghurlarda bizarliq, naraziliq, nepret tuyghusini kücheytidu” dédi.

Chet'elleriki Uyghur pa'aliyetchiliridin dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit ependi we siyasiy weziyet analizchisi élshat hesen ependiler öz qarishini otturigha qoyup, xitayning bu xil teshwiqat pa'aliyetlirining rayon weziyitini téximu keskinleshtürüwétidighanliqini bildürdi.

Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit ependi öz qarishini otturigha qoyup “Xitay da'iriliri nöwette Uyghurlargha qarita, her xil namlardiki keng kölemlik ammiwi teshwiqat - terbiye pa'aliyetlirini élip bérish arqiliq, atalmish " diniy radikalliqqa we térrorluq idiyilirige zerbe bérish, rayonda xitay hökümiti arzu qilghan tinch we muqim weziyet yaritish meqsitige yetmekchi boliwatidu. Emma, xitay hökümitining siyasiy meqsiti ashkara ipadilen'gen bu xil teshwiqat pa'aliyetlirining Uyghurlar arisida eksiche ünüm bérip, Uyghurlar arisida diniy étiqadni téximu kücheytish, özining örp - adet, medeniyitini, milli kimlikini téximu qedirleydighan, ana tilini qoghdaydighan weziyetning omumlishishini barliqqa keltüridu” dédi.

Siyasiy weziyet analizchisi élshat hesen ependi, xitay da'irilirining nöwette Uyghur diyaridiki meschitlerde atalmish“Qosh tilliq teshwiqat” kitabchilirini tarqitishini medeniyet inqilabi dewridiki “Hemme a'ililerge maw zidung üzündilirini tarqitish, hemme kishi kökrigige maw zidungning bash süriti chüshürülgen iznakni taqash” weziyitini eslitidighanliqini, emma meyli qandaq teshwiqatlar élip bérilsun, bu xil pa'aliyet - heriketlerning Uyghurlarning diny étiqadini, ana til söygüsi we öz medeniyitini qoghdash éngini özgertelmeydighanliqini bildürdi.

Dilshat rishit ependi xitay hakimiyitining teshwiqatini qiliwatqan atalmish “5 Te yaxshi imamlar”, “Wetenperwer dini zatlar” heqqidimu toxtilip, xitay hökümitining bu xil kishilerning teshwiqatidin paydilinip, Uyghur jama'itini kontrol qilish arqiliq Uyghurlar arisida barghanche küchiyiwatqan xitay hökümitige bolghan naraziliq keypiyatini peseytish, bolupmu yéqinqi birqanche yildin buyan barghanche köpiyiwatqan qarshiliq heriketlirini azaytish, özi arzu qilghan emin - muqim weziyet berpa qilishni xiyal qiliwatqanliqini, emma da'irilerning bu urunushining ünüm bermeydighanliqini emeliy misallar arqiliq tekitlidi.

Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit ependi, xitay da'irilirining aldi bilen Uyghurlardiki naraziliqning küchiyishidiki seweblerni tépip chiqip, özining Uyghurlargha qaratqan milliy basturush siyasitini toxtitishi kéreklikini tekitlep: “Sherqiy türkistandiki muqimsizliq emeliyette xitayning Uyghurlarning dinigha we medeniyitige qaratqan basturushidin kélip chiqiwatidu, emma xitay hökümiti uzundin buyan bu nuqtini inkar qilip, Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini, idé'ologiye teshwiqatini kücheytish arqiliq rayonda muqimliq weziyiti yaritimen dewetidu. Bu ehwal Uyghurlarning barghanche köpiyiwatqan naraziliq, qarshiliq heriketlirige, Uyghurlar bilen xitay köchmenliri arisida barghanche küchiyiwatqan milliy ziddiyetlerge aldi bilen xitay hökümiti özi jawabkar bolushi kéreklikini ispatlimaqta” dédi.