Xitay “Wekiller ömiki” ning hüsyin jélil délosi heqqidiki bayanliri tenqidke uchridi

Kanadadiki kishilik hoquq teshkilatliri Uyghur aptonom rayonluq “Wekiller ömiki” ning hüsyin jélil délosi we rayondiki “Diniy ashqunluq” heqqide bergen chüshendürüshlirini tenqid qildi.

“Shinji'ang medeniyet almashturush ömiki” namidiki bir xitay wekiller ömikining kanadada élip barghan ziyariti kanada taratqulirining xitay türmisidiki kanada puqrasi hüsyin jélil we xitayning Uyghur rayonida yolgha qoyuwatqan “Yépiq terbiyelesh merkezliri” ge bolghan diqqitining qozghilishigha türtke boldi.

Uyghur aptonom rayonluq “Wekiller ömiki” 31‏-öktebir kanada paytexti ottawada bir qisim muxbirlar bilen ötküzgen söhbet yighinida muxbirlarning hüsyin jélil délosi, rayondiki atalmish “Diniy ashqunluq” we “Yépiq terbiyelesh merkezliri” heqqidiki so'allirigha jawab bérishke mejbur bolghan.

Söhbet yighinida “Wekiller ömiki” xitayning hüseyin jélil délosidiki qarari bilen rayondiki “Yépiq terbiyelesh merkezliri” ni aqlighan. Biraq bu kishilik hoquq teshkilatlirining kanada hökümitini xitaygha küchlük bésim ishlitip, kanada puqrasi hüseyin jélilni qayturup kélishke yene bir qétim chaqiriq qilishigha seweb boldi.

“Kanada axbarati” namliq tor gézitining xewiride körsitishiche, “Xelq'ara kechürüm teshkilati” kanada shöbisining bash katipi aléks newé kanada hökümitining hüseyin jélil mesiliside özining istiratégiyesini qayta közdin kechürüshi kéreklikini, uning alahide wekil teyinlep, xitaygha bésim ishlitishini tekitligen.

“Bir erkin dunya” namliq kanada kishilik hoquq teshkilati ottawa da'irilirini xitaygha yéterlik derijide küchlük bésim ishletmidi, dep qarawatqan kishilik hoquq teshkilatlirining biri. Mezkur teshkilatning re'isi mejid el-shafiy charshenbe küni radiyomizda söhbet élan qilip, kanadaning hüseyin jélil mesilisini soda bilen birleshtürüshi kéreklikini bildürdi.

U mundaq dédi: “Kanada xitay hökümitige bu mesilini hel qilishni küchlük otturigha qoyushi kérek. Kanada hökümiti xitay bilen bolghan soda kélishimlirini kishilik hoquqni yaxshilash we hüseyin jélilni qoyup bérish mesilisi bilen birleshtürüshi lazim. Kanada hökümiti bu mesilini her bir xelq'ara munberde otturigha qoyup, xitay hökümitige bésim shekillendürüshi we bu arqiliq xitay hökümitini hüseyin jélilni qoyup bérishke mejburlishi kérek. Kanada hökümiti bu mesilide téximu köp ishlarni qilalaydu. Biraq uning hazirgha qeder qilghini yéterlik emes.”

Mejid el-shafiyning qarishiche, hüseyin jélil muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghudek héchqandaq jinayet sadir qilmighan. U, xitay da'irilirining hüseyin jélilning “Qamaq jazasini azayttuq dégini bir bimenilik,” dep körsetti.

Mejid el-shafiy yene mundaq dédi: “Uning qamaq jazasining azaytilishi we a'ilisining uni yoqlishigha yol qoyulushi qarimaqqa yaxshi xewerdek körün'gini bilen emeliyette undaq yaxshi xewer emes. Chünki, u qamaq jazasi azaytilidighan bir jinayetchi emes. Hüseyin jélil shertsiz qoyup bérilishi, uning erkinlikini shertsiz eslige keltürüshi, uning kanadagha qaytip kélip a'ilisi bilen jem bolushigha shertsiz yol qoyulushi kérek. Qamaq jazasini azaytish bir jinayetchi üchün yaxshi xewer bolushi mumkin. Biraq u jinayetchi emes. U ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghudek héchqandaq xataliq sadir qilghan emes. Shunga xitayning hüseyin jélilgha bérilgen qamaq jazasini azayttuq dégini men üchün bimenilik.”

“Wekiller ömiki”ning bashliqi, xitay dölet ishliri kabinéti axbarat ishxanisining mu'awin mudiri zo féng kanada muxbirlirigha qilghan sözide hüseyin jélilning “Bölgünchilik we milliy öchmenlikke qutratquluq qilish jinayiti” ge chétishliq ikenlikini bildürgen. Xitay hökümiti ilgiri uni “Térrorluq” jinayiti bilen eyiblep, ömürlük qamaq jazasi bergen idi. Biraq zo féngning hüseyin jélilni “Térrorluq” qa chatmasliqi kanada axbarat wasitilirining diqqitini qozghighan.

Zo féng yene 2016‏-yili hüseyin jélilning qamaq jazasi 18 yilgha qisqartilip, uning uruq-tughqanlirining uni yoqlishigha yol qoyulghanliqini bildürgen. Biraq hüseyin jélilning kanadadiki a'ilisining adwokati krést maklé'od seyshenbe küni kanada axbarat wasitilirige qilghan sözide uning ayalini xitaygha bérip hüseyin jélilni yoqlap kélishke tewsiye qilmaydighanliqini bildürgen. Hüseyin jélilning ayali kamile tilendibayiwa charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip bu xeterge tewekkül qilalmaydighanliqini bildürdi.

Kamile tilendibayéwa mundaq dédi: “U yerge baridighan héch nimem yoq. Balilar chong bolup qaldi. Ulardinmu qorqimen. Héchqandaq xeterge tewekkül qilalmaymen. Xitaygha ishenchim yoq. Hökümetler kélishken teqdirdimu, buninggha bek ishench qilalmaymen. Bolmisa bérip körüshküm bar. Biraq xitay hökümitige héch ishench qilalmaymen.”

Uyghur aptonom rayonluq “Wekiller ömiki” ning kanada ziyaritide axbarat wasitilirining diqqitini qozghighan yene bir nuqtisi xitayning Uyghur rayonida keng kölemde yolgha qoyuwatqan “Yépiq terbiyelesh merkezliri” dur.

Yighinda zo féng, xitayning “Yépiq terbiyelesh merkezliri” ni aqlap, xitay hökümiti “Diniy ashqunluq girdabidiki shexslerning diniy ashqunluqning téximu qattiq tesirige uchurushining aldini élish üchün ularni qayta terbiyelesh qararigha kelgen” likini bildürgen. Biraq u, qandaq bolsa “Diniy ashqunluq girdabidiki kishiler” bolidighanliqini chüshendürmigen. Kanada “Yer shari we pochta géziti” ning xewiride qeyt qilishiche, zo féng, xitayning Uyghur rayonida yolgha qoyghan hijap, saqal-burut we diniy isimlarni chekleshtek tedbirlirini aqlap, Uyghurlarning eneniwiy kiyim-kéchek we örp-adetlirini tashlap, asanla ashqunluqqa qéyip kétidighanliqini tekitligen. Uning bildürüshiche, “Xitay Uyghurlarning öz yiltizini tépiwélishigha yardem qilmaqtiken.”

Biraq uning bu sözi “Bir erkin dunya” teshkilatining re'isi mejid el shafiyning tenqidige uchuridi. Mejid el-shafiyning tekitlishiche, xitayning “Qayta terbiyelesh” dégini Uyghurlargha qaritilghan bir xil ten jazasi iken.

U mundaq dédi: “Eger xitay hökümiti bir démokrattik, erkin jem'iyet bolghan bolsa, men uning sözlirini oyliship baqqan bolattim. Biraq ehwal undaq emes. Uning sözi ‛biz ménge yuyuwatimiz‚ dégenliktur. Men uning sözige shundaq jawab bérimen. Esebiylik we ashqunluqqa qarshi turushning eng toghra yoli-bu xelqqe erkinlikini bérish. Ularning hoquqini bérish. Ularni kontrol qilish, jazalash, öltürüsh yaki ulargha ten jazasi bérish emes. U bu yolni esebiylikke qarshi küresh qilishning eng toghra yoli, dewatidu. Yaq, undaq emes. Esebiylikke qarshi turushning toghra yoli Uyghurlargha ten jazasi bérishni, ularni kontrol qilishni, ularni bésiwélishni toxtitishtur. Ulargha erkinlik bérish esebiylikke qarshi küresh qilishning eng toghra yoli.”

Mezkur “Wekiller ömiki” Uyghur aptonom rayonining namida shimaliy amérikani ziyaret qilghan bolsimu, biraq ömek terkibidiki ezalarning mutleq köp qismi xitaylar iken. Uyghur aptonom rayonluq islahat we tereqqiyat komitétining mu'awin mudiri adil yasin ömektiki birdin-bir Uyghur iken.

Xitay axbarat wasitilirining xewiride “Wekiller ömiki” ning shimaliy amérika ziyaritining bu ellerdiki zhurnalistlar, tetqiqatchilar, ziyaliylar, sodigerler, ijtima'iy jem'iyetler bilen uchuriship, Uyghur rayonining iqtisadi, ijtima'iy, medeniyet tereqqiyati hemde xitayning “Bir yol, bir belwagh” istiratégiyesini tonushturushni meqset qilghanliqini bildürgen idi.