Xitay da'iriliri Uyghur rayonida “Ikki yüzlimichi” kadirlarni pash qilish mukapati tesis qilghan

Muxbirimiz erkin
2017.04.12
xitay-teshwiqati-muqimliq.jpg Xitayning Uyghur élidiki diniy esebiylikke qarshi turush toghrisidiki teshwiqati.
Oqurmen teminligen

Uyghur aptonom rayonluq intizam tekshürüsh tarmaqliri Uyghur élining ürümchi, qeshqer, qizilsu, xoten, sanji, qumul qatarliq jaylirida mukapat tesis qilip, kadirlarning öz ara pash qilish tedbirini yolgha qoyghan.

Mezkur uchurni xongkongdiki “Junggo kishilik hoquq-démokratiye uchur merkizi” 10‏-aprél élan qilghan bir xewiride ashkarilidi. Mezkur organning ilgiri sürüshiche, bu tedbir bu yil 3‏-ayda yolgha qoyulghan.

Uyghur aptonom rayonluq hökümet we xoten wilayiti ilgiri ayrim-ayrim mukapat tesis qilip, “Térrorluq herikiti” ge da'ir uchur bilen teminligen puqralargha mukapat bérishni yolgha qoyghan. Xoten wilayiti bu yil 2‏-ayda élan qilghan mukapat tüzümide uchurning qimmitige qarap, 5 milyon yüen'ge qeder mukapat bérilidighanliqini élan qilghan. Emma da'iriler kadirlar ichidiki pash qilish mukapati toghrisida hazirgha qeder héchqandaq uchur élan qilip baqmighan idi.

Charshenbe küni, xotendiki bir amanliq kadiri kadirlarni pash qilish mukapati tesis qilin'ghanliqini delillidi, emma mukapatning tepsilati heqqide toxtitishni ret qildi.

Saqchi: ashu uqturushta chiqirip qoyuqluqqu, ashu yerge. Uni ashu némige qarap uqunglar. Bolmay qalsa mawu j x idarisige kélip uqsanglarmu bolidu. Chaplap qoyghan uqturushta éniq qilip yézip qoyghan eyna.

Muxbir: qaysi derijilik qandaq kadirlarni bash qilishqa bolidu?

Saqchi: mesilen, intizam tekshürüsh kadirlirini intizam tekshürüsh tekshüridu, eyna. Yaki mawu saqchilarni pash qilmaqchi bolsa, mupettish etritige barsimu bolidu. Yéza-kentning kadirlirini pash qilmaqchi bolsa intizam tekshürüshke baridu.

Bu uchur xoten nahiyesi aznabazar kentining sékrétari jélil metniyaz diniy zatlarning aldida “Tamaka chékishtin eymendi” dep wezipisidin élip tashlan'ghanliqi xelq'ara axbarat ustilirida keng xewer qilin'ghan mezgilde ashkarilandi.
Xongkong “Kishilik hoquq-démokratiye merkizi” ning bildürüshiche, pash qilish mukapatida kadirlardiki pash qilinidighan 100 xil xahish otturigha qoyulghan. Bu 100 xil xahish “Bölgünchilik”ke qarshi turush kürishide pozitsiyisi müjmel bolghanlar, partiye merkizi komitéti we yuqirining gheywitini qilghanlar, siyasiy orunlashturushni ijra qilmighanlar, din'gha étiqad qilghanlar, a'ile, uruq-tughqan we etrapidiki xizmetchi xadimlar ichide köz qarishi müjmel bolghanlarni tenqid qilmighan, tüzetmigen we terbiye bermigenlerni öz ichige alghan.

Amérikidiki bezi xitay mutexessislirining qarishiche, xitayning Uyghur rayonida kadirlarni pash qilish mukapati tesis qilishi, bu Uyghur rayonidiki munasiwetlerning jiddiyliki bilen baghlinishliqtur.

Amérika prinston uniwérsitéti junggo programmisining tetqiqatchisi doktor chén kuydé mundaq deydu: xitay kompartiyesining shinjang siyasiti barghanche éghirlishishqa qarap kétiwatidu. Atalmish esebiylikke qarshi turush, dégen namda shinjangdiki diniy étiqadi bashqa milletlerge buzghunchiliq qiliniwatidu. Bu bir ré'alliq. Bu ehwalni xitay kompartiyesining yéqinqi yillardiki shinjang siyasiti peyda qildi. Shunga, shinjangda munasiwetlerdiki jiddiylik bir netije. U, kompartiye siyasitining bir netijisi. Uning yuqiriqi tedbirini shinjangda yuqiri bésimliq siyaset yürgüzüp, shinjang xelqining milliy medeniyiti, diniy étiqadi, ularning til, yéziq hoquqlirini tartiwélishidin ayrip qarashqa bolmaydu.

Yene bezi mutexessisler, xitayning mukapat tesis qilip, kishilerni öz ara bir-birini pash qilishqa righbetlendürüshi nahayiti asanla suyi'istémalgha uchrap, xeterlik ehwallarni keltürüp chiqiridighanliqini agahlandurdi.

Amérikidiki yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar barat mundaq deydu: “Bundaq ishlar kambodzhadimu bolghan. Xitayning medeniyet inqilabi we dopigey dewridimu bolghan. Mesilen, bizning qazaq yurtta bir qazaq, bu shu chaghdiki gepte emdi, mawjushining jyang ching, dep xotuni barken, dégen gepke, ashuni prinsipqa kötürüp, sen ulugh dahiymiz mawjushining xotuni bar, déding. Mundaq déding, undaq déding, dep normal bir gepni prinsipqa kötürüp, ghuljida shu ademni urup öltürüwetken. Yene bir qazaq, türkiyening eng chong shehiri istanbul, dégen gepni dégen'ge sörep chiqip, sen pantürkist, chet'elge baghlan'ghan, dep shunimu urup öltürüwetken. Mushundaq ehwal. Bu bériwerse, pash qiliwerse ene shundaq yerge yétip baridu. Prinsipqa kötürse, u tétiqsiz, chéki yoq bir yerge yétidu”.

Doktor qahar baratning qarishiche, xitay da'irilirining Uyghur kommunist kadirlirini bundaq depsen qilishi, ulardiki xitay milliti we kompartiyesige bolghan eng axirqi ümidni yoqitidiken.

Qahar barat: “Qattiq bésimning shekli nege qeder yetti, dése, bu Uyghurlarni bésishta eng chong küch chiqiriwatqan Uyghur kadirlarni bésish nuqtisigha keldi. Eng axiri partiyege, xitay millitige bolghan bir xil ishenchini saqlap qéliwatqanlar Uyghurlar ichidiki shu kommunist kadirlar idi. Eger bularnimu közge ilmisa, bularnimu chörüp tashliwetse, Uyghur xelqi yüzde yüz xitay milliti we hökümitige bolghan dostluqini, yaxshi idiyesini yoqitidu. Uyghur milliti aldida partiyeni maxtawatqan, milletler ittipaqliqini maxtawatqan milliy kadirlarni mundaq depsende qilsa, bu eng axirqi ümidmu tügidi, dégen gep”.

Prinsiton uniwérsitéti junggo programmisidiki doktor chén kuydéning qarishiche, bu xil siyaset yerlik Uyghurlargha ziyanliq bolupla qalmay, Uyghur rayonidiki köchmen xitaylar we xitay hökümitining özigimu ziyanliqken.

Chén kuydémundaq deydu: “Öz ara qarshilishish barghanche jiddiyliship méngiwatidu. Buning sewebini nuqtiliq yenila xitay kompartiyesining shinjangdiki atalmish milliy siyasiti, assimilyatsiye siyasiti peyda qilghan. Uning netijiside, öz ara ziddiyet barghanséri shiddetlik, barghanséri keskin, barghanséri nepretke tolghan mushundaq haletke keldi. Emeliyette, bu ehwal noqul shinjang xelqige ziyanliq bolupla qalmay, bu rayondiki xen puqralirigha we xitay hökümitige ziyanliq. Bu siyasetning héchqandaq istiqbali yoq. Biraq xitay hökümiti izchil shinjangdiki atalmish térrorluq, esebiylik tehditini bahane qilip, bu siyasitini dawamlashturup keldi. Lékin shinjangda xitay kompartiyesi dégendek undaq éghir térrorluq ehwali mewjut emes”.

Xongkongdiki “Junggo kishilik hoquq-démokratiye merkizi”ning bildürüshiche, Uyghur aptonom rayonining kadirlarni pash qilish heqqidiki mukapatlash tüzümide, eger pash qilin'ghan birer kadirning partiye ezaliqi bikar qilinip, uninggha délo turghuzulsa we teptish organlirining bir terep qilishigha tapshurulsa, pash qilghuchigha eng yuqiri mukapat sommisi 500 ming som bérilidu.

Eger pash qilin'ghan kadirgha agahlandurush jazasi bérilgen bolsa, pash qilghuchi az dégende 10 ming som, köp bolsa 50 ming somgha qeder mukapat alidu. Intizam tekshürüsh tarmaqlirining mezkur mukapat tüzümide yene, pash qilghuchining mukapatni délo axirliship, 3 ay ichide tapshuruwalidighanliqini bildürgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.