Ulrik déliyus: élishqu weqesi irqiy qirghinchiliqtur

Ulrik déliyus ependi söz üstide

2-Awghust küni bash shtabi gérmaniyediki “Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati” asiya ishliri bölümining mes'uli ulrik déliyus ependi “Radi'o lawra” ning ziyaritini qobul qilghanda, sözini “Medeniyet zor inqilabidin buyan, xitaydiki kishilik hoquq weziyiti héchqachan bügünkidek nachar bolup baqmighan, xitayning islahat we qanun döliti üchün bergen wedisi yiraq kelgüside emelge éshishi mumkin” dégen ibariler bilen bashlighan.

“Radi'o lawra” sehipisi mezkur ziyaretke ulrik déliyusning bayanliridin neqil élip mundaq kirish söz yazghan: “Bir qanche yillar ilgiri, yeni béyjing olimpik musabiqisi ötküzülgen chaghlar bügünki kün'ge zadila oxshimaytti. Xitayda, bolupmu az sanliq milletler we kishilik hoquq mesilisi eng zor bolghan, sotsiyalizmning qizil libaslirigha pürkiniwalghan bu eng chong kapitalistik dölette bügün, gézitler we uchurlargha asaslan'ghanda, ma'arip sahesidiki milyonlighan insanlar azabqa giriptar bolmaqta, Uyghurlar, tibetlikler, falun'gongchilar, xristi'an muritliri, tor bashqurghuchilar, sen'etkarlar, adwokatlar we oqughuchilar basturulmaqta. Wehalenki, gérmaniye fédiratsiye jumhuriyitining iqtisadiy menpe'etni dep, kishilik hoquqni depsende qilidighan iqtisadiy hemkarliqi xitay bilen dawamlashmaqta.”

Gérmaniyediki dangliq radi'o qanalliridin biri bolghan “Radi'o lawra” bilen élip bérilghan bu söhbette, ulrik ependi Uyghurlar nöwette uchrawatqan bésimlar, tibetliklerning derdi, falun'gongchilar uchrawatqan basturushlar, xitay démokratliri we adwokatlirining tutqun qilinish mesilisi toghrisidimu pikir bayan qilghan. U yene, shi jinpingning öktichi küchlerdin, qarshiliq körsetküchilerdin qorqup, hemmini biraqla basturush siyasiti yürgüzüp öz hakimiyitini mustehkemleshke térishiwatqanliqini ilgiri sürgen. Shuning bilen birge, u 2014-yili 28-iyul yekende yüz bergen “Élishqu qetli'ami” heqqide toxtalghan.

Melum bolghinidek, 2014-yili qeshqer wilayitining yeken nahiyisi tewelikidiki élishqu yézisida qanliq weqe yüz bergen. Xitay metbu'atliridiki bayanlargha asaslan'ghanda, weqede 59 neper isyanchi, 39 neper puqra bolup, jem'iy 96 Uyghur ölgen. Biraq, d u q we ijtima'iy taratqular bu qétimqi weqede dehshetlik bir irqiy qirghinchiliq bolup ötkenlikini, weqening élishqu, xangdi, döngbagh, qosh'ériq qatarliq jaylarghiche kéngeygenlikini, xitay hökümitining her xil ayropilanlar we éghir qorallar bilen az dégende 3-5 ming ademni qetli'am qilghanliqini ilgiri süridu.

D u q mu'awin re'isi perhat muhemmidi ependi bu heqte qisqiche toxtilip ötti.

“Radi'o lawra” da 2014-yili 28-iyuldiki “Élishqu qetli'ami” toghrisida toxtalghan ulrik déliyus ependi, bu qétimqi weqening qanliq bir qirghinchiliq bolghanliqini tilgha alghan. U mundaq deydu: “Bundin ikki yil ilgiri élishquda, ramizanning axirqi künliri bir top ayallar topliship ibadet qilidu. Qoralliq saqchilar buningdin xewer tépip, ayallarni oqqa tutup qirip tashlaydu. Ölgüchilerning erliri we a'ile tawabi'atliri jesetlerni kötürüp saqchixanigha erz éytip baridu. Saqchilar ularni qolgha alidu. Netijide, yurt xelqi qozghilip naraziliq namayishi qilidu. Xitay döliti bu namayishchilarni ‛térrorchilar‚ dep ataydu we eskiriy küchlirini ishqa sélip nurghun insanni qirip tashlaydu. Biz bu toghriliq mexsus izdinishlerde bolduq. Bu bir irqiy qirghinchiliq.”

Derweqe, “Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati” 28-iyul küni “Sherqiy türkistandiki qirghinchiliqning 2 yilliqi” namliq bir maqale élan qilip, 1989-yili béyjingda yüz bergen “Tyen'enmén weqesi” bilen 2014-yili 28-iyul yekende yüz bergen “Élishqu weqesi” ni sélishturghan idi. Maqalide: “Tyen'enmén weqesi xitay xelqi üchün qandaq menani bildürse, élishqu qetli'amimu Uyghurlar üchün shundaq menani bildüridu” dégen.

Maqalide yeken qetli'amida nurghunlighan ayallar, balilar we erlerning ölgenlikini tilgha alghan ulrik déliyus ependi, xitay hakimiyitining milliy siyasitidiki xataliqlar tüpeyli Uyghur-xitay otturisidiki ziddiyetlerning küchiyiwatqanliqini we bu ziddiyetlerning bir künliri yene, téximu éghir bolghan qanliq qirghinchiliqlargha seweb bolidighanliqini tilgha alghan.

Ulrik déliyus ependi bügün bu heqte ziyaritimizni qobul qilghanda “Xitay hökümiti dunyada héch yerde körülmeydighan bir zulum siyasitini Uyghurlar üstidin yürgüzüwatidu. Erlerning saqal-burut qoyushini, ayallarning romal artishini, Uyghurlarning namaz oqush, roza tutushini chekleshtek bu xil bimene siyaset elmisaqtin héch bir mustebit hakimiyetlerde körülüp baqmighan idi” dédi.

Melum bolghinidek, “28-Iyul élishqu weqesi” heqqide ijtima'iy taratqularda Uyghurlar teripidin köpligen maqale, inkaslar élan qilindi. Xelq'ara metbu'atlarmu bu toghriliq türlük eslimilerni tarqatti.D u q mu mexsus bayanat élan qildi.

D u q bash katipi dolqun eysa ependi bu xususta ziyaritimizni qobul qilip, “Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati” ning Uyghurlar mesilisini dunyagha bildürüshte oynawatqan roligha yuqiri baha berdi we bu qétim mezkur teshkilat teripidin élan qilin'ghan “Élishqu weqesi” ge da'ir bayanatning zor tesir qozghighanliqini tilgha aldi.

“Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati” 1970-yili gérmaniyede qurulghan nopuzluq teshkilatlarning biri. Mezkur teshkilat ilgiriki doklatliridimu xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasetlirini tenqid qilghan idi.

2014-Yilidiki 28-iyul yeken weqesining qanliq bir weqe bolghanliqi melum, emma xitay da'iriliri weqe heqqidiki uchurlarni qattiq kontrol qilghan, mezkur weqe heqqide ijtima'iy taratqulargha uchur yollighan ababekri rehimni “Pitne-ighwa tarqitish” jinayiti bilen eyiblep qolgha alghan hemde uni téléwizorlarda “Jinayiti” ge towa qildurghan. Bu eyni chaghda kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini qozghighan idi.

Biz yekenning nöwettiki weziyiti heqqide yerlik da'iriler bilen körüshüshke köp tirishchanliq körsetken bolsaqmu, ulardin uchur élish mumkin bolmidi. Aldinqi hepte radi'omizning ziyaritini qobul qilghan yerlik saqchilar weziyet toghrisida bir nerse déyishtin özini qachurghan idi.