D u q: Uyghurlarning heq-hoquqliri yildin-yilgha chékinip kétiwatidu

D u q özining kishilik hoquq doklatida, “2015‏-Yili sherqiy türkistan we chet'eldiki Uyghurlarning kishilik hoquqini qoghdash dawamliq arqigha chékin'genlikini bildürgen.

Doklatta qeyt qilishiche, xitay hökümiti térrorluqqa qarshi her xil qattiq tedbirlerni yolgha qoyup, Uyghurlarning herikitini nazaret astigha alghan, yötkilish erkinlikini kontrol qilip, siyasiy panahliq tiligüchilerge ziyankeshlik qilghan, diniy erkinlikni qisqan, Uyghurlarning yer-mülkini tartiwélip, ularni héchqandaq ijtima'iy parawanliqsiz yallanma emgek küchlirige aylandurup qoyghan.

Doklatta yene, Uyghurlarning burunqi nurghun heq-hoquqlirining asta-asta tartiwélin'ghanliqini eskertip, xitay hökümiti 2015‏-yili maqullighan yaki otturigha qoyghan “Dölet bixeterlik qanuni”, “Térrorluqqa qarshi turush qanuni” qatarliq qanun-nizamlar “Uyghur jem'iyitining heq-hoquqlirini chekleshke élip baridighanliqi muqerrer” déyilgen.

D u q ijra'iye komitétining mudiri dolqun eysa, charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, xitayning Uyghur rayonida öz qanunlirigha xilapliq qilip, Uyghurlargha tengpungsiz küch qolliniwatqanliqini bildürdi.

U: ““Sherqiy türkistanda insanlarning kündilik normal yashash hoquqi tehdit astida qaldi” deydu.

Dolqun eysa: “Xitayning sherqiy türkistandiki basturush siyasiti yildin-yilgha ewj élip kétip baridu. Yeni qanunsiz tutqun qilish, tengpungsiz küch ishlitip, bigunah insanlargha ölüm jazasi bérish we yaki héchqandaq sot-soraqsiz étip öltürüsh, iz-déreksiz yoqap kétish, bu emdi sherqiy türkistan xitay hökümitining özining qanunlirigha we xelq'ara qanun-ehdinamilarghimu xilap bir heriket.

Insanlarning kündilik normal yashash hoquqimu tehdit astida sherqiy türkistanda. Insanlarning qol téléfon ishlitishidin tartip, musulman er-ayalning nikah qilish heq-hoquqimu qoldin élinip, nikah qilsimu jazalinidighan mushundaq yéngi belgilimiler chiqiriliwatidu. Démek, insanlarning normal yep-ichish, qandaq er-xotunchiliq qilishi, yeni shexsi hayatigha qeder dexli-terz qilidighan weziyetke yétip keldi” dédi.

Doklatta yene, béyjing hökümitining xitay köchmenlirini yölep, Uyghurlarni chetke qéqishi ikki millet otturisida éghir ijtima'iy, iqtisadi tengpungsizliq peyda qilghanliqini eskertken. Bu ehwal muqerrer halda xitaylar bilen Uyghurlar otturisidiki jiddiylikke yol achqanliqini ilgiri sürgen.

Doklatta qeyt qilishiche, bu jiddiylikni ikki amil keskinleshtürmektiken. Uning biri, qurulush, tebi'iy bayliqlarni échish, énérgiye qatarliq halqiliq sahelerge, hökümet, memuriyet, bashqurush qatarliq xizmet orunlirigha Uyghurlarni qobul qilmasliq. Ikkinchi amil, Uyghur déhqanlirining yerliridin ayrilip, héchqandaq ijtima'iy kapaliti yoq erzan bahaliq emgek küchige aylinishiken.

Dolqun eysa, bu ehwalni xitayning Uyghurlarni assimilyatsiye qilishidiki bir xil usuli, dep körsetti.

Dolqun eysa: “Xitay hökümiti bezi yerlerni xitaylargha mejburiy élip bérip, Uyghurlarni köchürgen ehwallar boldi.
Déhqanlar hazir bir yil déhqanchiliq qilip, axirida qerzni töliyelmes halgha kélip qalghanda yerni sétishqa mejburlash ikkinchi bir xil usul. Shuning bilen déhqanlar yerni sétip, özi sheherge kirip yallanma ishlewatqan. Emma sheherdimu özining hayatini qamdiyalmighandin kéyin, axirida qaytip bérip özi sétiwetken yerning xitay xojayinigha ishleydighan mundaq ehwallar yüz bériwatidu” dep körsetti.

Bezi mutexessislerning qarishiche, xitayning Uyghurlargha izchil qattiq qol siyaset yürgüzüshi, uning pikir qilish usuli bilen munasiwetlik. Amérika nyuyork uniwérsitétining xitay mesililiri mutexessisi proféssor shya ming, xitayning Uyghur mesilisini dölet xewpsizlik mesilisi, dep qaraydighanliqini, shunga uning Uyghurlargha izchil qattiq qol siyaset yürgüzüp kelgenlikini ilgiri sürdi.

Shya ming mundaq deydu: “Az sanliq milletler pütünley chégra rayonlarda olturaqlashqan. Shunga, xitay kompartiyesi az sanliq milletler mesilisige dölet mudapi'esi, chégra mesilisi nuqtisidin qaraydu. U milliy mesilisini döletning igilik hoquqi, zémin pütünlüki mesilisige aylanduruwalghan. Netijide, az sanliq milletler mesilisi bixeterlik mesilisige aylinip qalghan. Mana bu uning herbiylerni ishqa sélip, az sanliq milletlerge zerbe bérishidiki seweb.

Biz shinjang mesilisini kötürüp turuptimiz. Shunga, boz yer özleshtürüsh siyasiti uning shinjangni idare qilishining uzun mezgillik usuligha aylinip qaldi.”

Proféssor shya mingning körsitishiche, ikkinchi seweb xitaylardiki chong xenzuchiliqken.

U mundaq dédi: “Shunisi nahayiti roshenki, xitaydiki chong xenzuchiliq pikri éqimi ularning chégra rayon'gha teng barawer qarimasliqidiki yene bir amil. Ularda ottura tüzleng merkez, deydighan qarash éghir.

Shunga, ular bashqa milletlerningmu parlaq medeniyiti barliqini, ularningmu parlaq netije, parlaq medeniyetlerni yaratqanliqini oylimaydu.”

D u q ijra'iye komitétining mudir dolqun eysa bolsa, xitayning Uyghurlarni basturushini toxtitish üchün gherb ellirining xitaygha qattiq qol bolushi kéreklikini bildürdi.

Dolqun eysa: “Sherqiy türkistandiki naheqchilik we bésim siyasetlirige nisbeten dunya diqqet qozghawatidu, agahlanduruwatidu, xitaygha bezi bésimlarni qiliwatidu. Emma bular nahayiti yumshaq emdi.

Bu mesilini biz tünügün gérmaniye tashqi ishlar ministirliqidiki insanlar bilen körüshtuq, shu waqittimu ulargha déduq: silerning xitay bilen bolghan diplomatik munasiwetlerde oynawatqan rolunglar, agahlandurushunglar intayin yumshaq boluwatidu. Xitay buningdin jasaret éliwatidu. Shunga, xitaygha nisbeten qattiq qol, téximu éghir sözler bilen tenqid qilsa, xitay buningdin ders élishi mumkin” dédi.

D u q doklatida qeyt qilishiche, xitay hökümiti Uyghurlarning kolléktip qarshiliq heriketlirini qanliq basturup, buni hazirgha qeder dawamlashturup kelgen.
Uning doklatida: “Hazir her qandaq ashkara qarshiliq qilghuchining éghir we uzun muddetlik adaletsiz türmige mehkum qilinidighanliqi yaki amanliq küchlirining qolida qanunsiz öltürülidighanliqi aydinglashti” déyilgen.