Хитай бай вәқәсидә ашкарилашқа петиналмиған реаллиқлар (2)

Бай көмүркан һуҗумчилирини қоршап тутуш опиратсийәсигә сәпәрвәр қилинған хәлқ аммиси.

Хитай немә үчүн вәқәдә өлгән икки сақчи башлиқидин мәмәт тохтиниязни көккә көтүрүп ву феңни “унтуди”?

Хитайниң бай вәқәси һәққидики йеқинқи хәвәрлиридин мәлум болушичә, хитай даирилири вәқәдә өлгән ақсу шәһәрлик сақчи идариси башлиқи мәмәт тохтинияз һәққидә матәм мурасими өткүзгән вә униң иш-излирини кәң-көләмдә тәшвиқ қилған болсиму, әмма вәқәдә әң дәсләптә өлгән 5 нәпәр сақчи, җүмлидин, терәк базар сақчихана башлиқи ву фең һәққидә матәм мурасими өткүзмигән яки униң мурасими хәвәр қилинмиған. Һәтта хитай сақчихана башлиқи ву феңниң намиму хитай хәвәрлиридә тилға елинмиған. Сиясий көзәткүчи мәмәт тохти әпәнди бүгүнки сөһбәт программимизда, хитайниң бай вәқәсидә өлгән сақчи башлиқлиридин мәмәт тохтиниязни көккә көтүрүп, ву фең һәққидә еғиз ачмаслиқниң сәвәблири үстидә тохталди.

1-Диалог

Соал: һөрмәтлик мәмәт тохти әпәнди, темимизға өтүшниң алдида биз бурун игилигән бу темиға мунасивәтлик бир қисим учурларни радио аңлиғучилиримиз билән бирликтә қайта аңлап бақайли:

Мухбир: терәк базар сақчиханисиниң башлиқи киму?
Хадим: ву соҗаң.
Мухбир: муавин башлиқичу?
Хадим: қурбанҗан
Мухбир: вәқәдә иккисидин қайси өлди?
Хадим: ву соҗаң өлди, қурбанҗан дохтурханида.

2-Диалог

Мухбир: вәқәдә өлгән сақчиларниң санини қанчә дәп аңлидиңиз?
Понкит башлиқи: сақчиханиниң башлиқи ву феңни өлүп кетипту дәп аңлидим, башқа әһвални уқмидим.
Мухбир: буни қандақ уқтиңиз?
Понкит башлиқи: ву соҗаң бизниң май понкиттин несигә май қачилайтти, қайси бир күни сақчи кәптикән, бу һесабни қачан қилимиз дәп сорисам, ву соҗаң вәқәдә өлүп кәтти, хатирҗәм болуң пулни биз беримиз деди, у киши вәқәни бир тәрәп қилиш җәрянида өлүпту...

Мәмәт тохти билән өткүзүлгән сөһбәт:

Соал: мәмәт тохти әпәнди, мана аңлиғинимиздәк, өлгәнләр арисида бәш нәпәр сақчи йәни ву соҗаңму бар, сизчә немә үчүн хитай даирилири хитай сақчи башлиқи мәмәт тохтиниязни көккә көтүргәндәк ву феңни көтүрмәйду, униң үчүн матәм мурасими өткүзмәйду, яки хәвәрләрдә намини тилға елипму қоймайду?

Җаваб: мәнчә уларниму хатириләйду, мукапатлайду, бәлким техи җиқрақ, әмма дағдуға қилмай қиливатқан болуши мумкин. Мәмәт тохтиниязниң көккә көтүрүлүшигә кәлсәк, бу нишанлиқ бир сиясий тәшвиқат, йәни мунқәрз дөләтләрниң өз мустәмликисини тутуп туруш үчүн өз гөшини өз йеғида қоруш тактикисиниң бир парчиси. Хитай бу тәшвиқат арқилиқ сақчи қошунида өзлири үчүн җанпидалиқ билән ишләйдиған уйғур хадимларни йетиштүрүш вә шу типтикиләрни риғбәтләндүрүшни ойлайду.

Соал: йәнә бир нуқта бар, биз бурун игилигән учурлардин мәлум болушичә, вәқәдә әң дәсләптә бир тәрәп қилиш үчүн барған сақчилар һуҗумчилар билән учрашқанда қорқуп кәткән, бәзилири һошидин кәткән, бәзилири қечип өзини дәряға етип җенини қутқузған, бу хәвәрләрниму қайтидин бир аңлайли:

3-Диалог

Мухбир: қурбанҗан билән йәнә бир сақчи вәқәдә қандақларчә аман қалған?
Хадим: қечип дәряға өзини ташлап аман қилған, чүнки соған көмүр кениниң удулида бир дәря бар, шу дәряға өзини атқан.

Мәмәт тохти билән өткүзүлгән сөһбәтниң давами:

Соал: мана мушу тәпсилат көздә тутулса, ву феңму қурбанҗанға охшаш қорқуп кәткән, һәтта бәзиләр дегәндәк һошидин кәткән әһвал болса, ву фең вәзиписини ада қилмиған яки қилалмиған дегән қараш билән униң иш излири тәшвиқ қилинмиған болуши мумкинму? яки бу йәрдә сақчиларниң образиниң хунуклишишдин сақлиниш үчүн ву фең тилға елинмайватамду?

Җаваб: ундақму болуши мумкин, әмма көпрәк еһтимал мәнчә, хитай сақчиларни үркүтүп қоймаслиқ, уларни җасарәтсизләндүридиған, уларда җиддий пәйтләрдә арқисиға даҗийдиған бир психик һаләтниң кеңийип кетишиниң алдини елиш үчүн шундақ қилди дәп қараймән.

Соал: дегиниңиздәк, хитай хәвәрлиридә сақчи башлиқи мәмәт тохтиниязниң қандақ өлтүрүлгәнлики тәпсилий берилмиди, мәсилән тәслим болған гумандар турғун мәмәт хәвәрдә мундақ дәйду: “мәмәт җүйҗаң кәлгән вақитта, улар(ғар ичидә мөкүнүп ятқан гумандарлар) етилип чиқип униң етини үркүтиветипту, у аттин йиқилип 7-8 метир сөрилип меңип беши йерилипту....” хәвәрдә турғун мәмәтниң гепи дәл мушу нуқтида кесиветилиду, әң муһим қисми униң ғарниң ичидә қандақ өлтүрүлгәнлики, мәсилән пичақ тиқипму яки мәмәтниң өзиниң қорали билән етипму? дегәндәк.

Охшашла көмүркан ишчилириниму хәвәрдә “өлди” дәп дейилиду, әмма қандақ өлтүрүлгәнлики тилға елинмайду, әмма ғар ичидики гумандарларни отчачар билән көйдүрүп өлтүргәнликини, қечип чиққанлирини етип өлтүргәнликини тәпсилий язиду, хитай өлүм җәрянини тәпсилий баян қилмаслиқ еһтиятчанлиқини немә үчүн гумандарларниң өлүми мәсилисидә көрсәтмәйду?

Җаваб: бу йәрдә истратегийә мәсилиси бар. Хитайниң шәрқи түркистанға алақидар асаслиқ дөләт истратегийәси көпләп нопус көчүрүп, районниң демографийәсини тәлтөкүс өзгәртиш вә бу арқилиқ шәрқи түркистанни ютувелиш. Буниң үчүн хитай у йәргә айимай мәбләғ селиватиду, нопус йөткәватиду. Хитай үчүн нопусни йөткәшла купайә әмәс, у нопус у йәрдә туруш керәк, туруш үчүн уларда хатирҗәмлик туйғуси болуши керәк, сақчиларниң өлүватқанлиқи, ишчиларниң өлүватқанлиқи һәққидики хәвәрләр бу мәқсәткә мухалип, пәрқ шуниңдин келип чиқиватиду.