12 Дөләт дипломатиниң уйғур елидики “орунлаштурулған” зиярити көзәткүчиләрни қайил қилалмиди

Хитай даирилири йеқинда ройтерсни өз ичигә алған кичик көләмлик бир чәтәл мухбирлири гурупписи вә шундақла русийә, һиндонезийә, тайланд, қазақистан, һиндистан, пакистан, афғанистан қатарлиқ 12 дөләтниң дипломатлирини тәшкилләп, уйғур районидики аталмиш 3 “кәспий техника тәрбийәләш мәркизи” ни зиярәт қилдурған.

Хитайниң “йәршари вақти гезити” вә “шинҗаң гезити” қатарлиқлар 7-январ күни тарқатқан хәвәрлиридә юқиридики бу зиярәтни “бир қисим ғәрб мәтбуатлириниң қайта тәрбийә мәркәзлири һәққидики асассиз хәвәрлири вә һуҗумлириға қайтурулған җаваб” дәп көрсәткән.

“шинҗаң гезити” ниң бу һәқтики хәвиридин қариғанда, юқиридики дөләтләрниң дипломатлири2018-йили 12-айниң 28-күнидин 30-күнигичә уйғур районлуқ һөкүмәтниң тәклипигә бинаән үрүмчи, қәшқәр вә хотәнләрдә зиярәттә болуп, у йәрдики бир қисим тәрбийәләш мәркәзлирини вә мәсчитләрни зиярәт қилған. Хәвәрдә йәнә уларниң ислам дини институтини зиярәт қилғанлиқиму тилға елинған. “шинҗаң гезити” хәвиридә, юқиридики дипломатларниң уйғур елидики милләтләр сияситидин, кәспий тәрбийәләш орунлири арқилиқ яритилған үнүмни көрүп қаттиқ тәсирләнгәнлики, бу орунларниң шараитлирини көрүп мәдһийә оқуғанлиқи күчәп тәшвиқ қилинған.

Һалбуки, хитайниң юқиридики тәшвиқатлири хитай вәзийитини көзитип келиватқан көзәткүчиләрни қайил қилалмиди. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң хитай ишлири директори софи речардсон юқиридики зиярәткә инкас қайтуруп хәлқараниң хитай орунлаштурған юқиридики бу зиярәткә алданмаслиқи керәкликини билдүрди. У кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң тор бетидә елан қилған баянатида хитай һөкүмитиниң әзәлдин хәлқара җәмийәткә қарита “оюн ойнайдиған адити барлиқини вә юқиридики бу дипломатларниң зияритиниң һәргизму бир мустәқил вә ишәнчлик тәкшүрүшкә вәкиллик қилалмайдиғанлиқи” ни баян қилған. У бүгүн бу һәқтә радийомизға қилған сөзидиму өзиниң юқиридики бу зиярәтни қайил қиларлиқ дәп қаримайдиғанлиқини ейтти. У сөзидә: “қачан хитай һөкүмити дипломатлар, кишилик һоқуқ мутәхәссислири вә тәкшүргүчиләрниң районда мустәқил һалда мәсилә бар дәп қаралған орунларни халиғанчә зиярәт қилишиға вә уларниң һәрқандақ киши билән мәхпий һалда сөһбәтлишишигә, сөһбәт қилинған кишиләрниң һөкүмәтниң өч елишиға учримайдиғанлиқи капаләткә игә болмиғучә һөкүмәт орунлаштурған бундақ җәрянлар у йәрдә болуватқанларға бир җаваб болалмайду” деди.

Хитай һөкүмити уйғур елидә йолға қойған “йепиқ тәрбийә лагерлири” ға аит тәпсилатлар ашкариланғансери бу лагерларға қарита мустәқил тәкшүрүш елип бериш һәққидики чақириқларму күчәйгән иди.

Өткән йили 10‏-айда канада, фирансийә, австралийә, шиветсийә, әнглийә қатарлиқ 15 дөләтниң хитайда турушлуқ баш әлчилири уйғур аптоном райони партком секретари чен чүәнгоға хәт йезип, униң билән уйғурларниң вәзийитини сөзлишишни тәләп қилған. Бирақ бу қетимқи зиярәткә орунлаштурулғанлар ичидә юқиридики дөләтләрниң бирму вәкили йоқ болуши күчлүк диққәт қозғайдиған нуқтиларниң бири.

Софи ханим сөзидә чен чүәнго билән көрүшүшни тәләп қилған дөләтләрниң бу зиярәткә тәклип қилинмаслиқи бир тасадипийлиқ әмәс, дәп көрсәтти. У сөзидә: “әгәр хитай һәқиқәтән дуняни бу мәсилидә қайил қилимән десә, у һалда у йәргә беришни тәләп қилған дөләтләргә рухсәт қилиши, чәтәлләрдә туруватқанларниң хитайға қайтишиға, мустәқил тәкшүргүчиләрниң халиған орунларға берип тәкшүрүшигә йол қоюши керәк. Мәнчә чен чүәнго билән көрүшүшни тәләп қилған дөләтләрниң бу зиярәткә тәклип қилинмаслиқи бир тасадипийлиқ әмәс. Улар билән юқиридики бу зиярәткә тәклип қилинған дөләтләр бир-биридин наһайити пәрқлиқ болған дөләтләрдур” деди.

Бүгүн дуня уйғур қурултийиму бу һәқтә мәхсус баянат елан қилип, уйғур елидики барлиқ лагерларға қарита чәклимисиз зиярәт елип берилиши керәкликини билдүрди. Уларму баянатида хитай һөкүмитиниң йошурғудәк бир әйиби болмиса, у һалда өзиниң “мувәппәқийәтлири” ни көрситиш үчүн һәрқандақ бир дөләт вә яки органниң уйғур елидики халиған лагерға чәклимисиз һалда беришиға йол қоюлуши керәкликини тәкитлиди.