Хитай уйғур дияридики вәзийәтни хәлқараға “пәрдазлап көрситиш” кә урунмақта

Хитай һөкүмити йеқинқи мәзгилдин буян изчил һалда уйғур диярида йиғивелиш лагерлириниң мәвҗутлуқини ташқи дунядин йошуруп, өзиниң районда елип бериливатқан қаттиқ сиясий бастурушлирини аталмиш “радикаллиқ вә бөлгүнчиликкә қарши күрәш” дәп тәшвиқ қилип кәлгән иди.

Хитайниң һиндонезийәдә турушлуқ баш әлчиси 25-сентәбир күни “җакарта почтиси” гезитидә “шинҗаң бәк яхши җай” дегән темида баянат елан қилип, уйғурларниң диний етиқадиниң һөрмәт қилиниватқанлиқи вә қоғдиливатқанлиқи, уйғур мусулманлириниң диний паалийәтлирини очуқ-ашкара елип бериватқанлиқи һәмдә уйғур дияридики кишиләрниң бундақ турмуштин интайин рази икәнликини оттуриға қойған. У юқириқи сөзлири арқилиқ хәлқараниң уйғурларниң нөвәттики вәзийитигә қарита чүшәнчисини бурмилашқа урунған.

Өткән һәптә хитай ташқи ишлар министири ваң йи америкиниң “ташқи мунасивәтләр кеңиши” дә нутуқ сөзлигән. У нутқида “қайта өзгәртип тәрбийәләш лагерлири” ни васитилик етирап қилип, бундақ лагерлар хитай һөкүмитиниң уйғурлар үчүн қилип бериватқан яхши иши икәнликини тәкитлигән. У гәрчә лагер мәсилисини толуқ инкар қилмиған болсиму, әмма “шинҗаң мәсилиси” ниң хитайниң ички иши икәнликини, өзлириниң чәтәлләрниң ички ишиға арилашмиғинидәк, чәтәлләрниңму хитайниң ички ишлириға арилашмаслиқини үмид қилидиғанлиқини алаһидә әскәртип өткән.

Хитайниң райондики вәзийәтни бундақ бурмилаш һәрикити 2-сентәбир күни “җәнубий хитай әтигәнлик почтиси” гезитидә елан қилинған “хитай өзиниң шинҗаң сияситигә қарита мәйданға чиққан әйибләшләргә иҗабий инкас тарқитишқа урунмақта” сәрләвһилик мақалисидиму орун алған. Мақалидә америкиниң нөвәттә хитайға қаратқан қаттиқ позитсийәси вә америка ташқи ишлар министири майк помпейониң хитайниң уйғурларға тутқан муамилисини әйибләшлиригә қарита хитайниң қайтурған юмшақ инкаслири тәпсилий баян қилинған.

Мәлум болғинидәк хитай өзиниң һазирға кәлгүчә “зораван күчләр” вә “бөлгүнчиләр” ниң тәһдитигә учрап кәлгәнликини җар селиш арқилиқ бәзи кишиләрни аталмиш “кәспий тәрбийәләш” курслириға қатнаштуруп, әсәбийликниң әвҗ елип кетишидин сақлиниватқанлиқини тәшвиқ қилип кәлгән.

Һиндонезийәдики хитай баш әлчиси шияв чийән “җакарта почтиси” гезитидики баянатида мундақ дегән: “ғәрбтики бәзи кишиләр вә органлар ‛қош өлчәм‚ ни қоғлишип, аталмиш ‛қайта тәрбийәләш лагери‚ үстидин қалаймиқан қияс қилип, пакитни қәстән бурмилашқа урунуватиду. Җуңго һөкүмитиниң диний ашқунлуқтин сақлиниш, тинчлиқ вә бихәтәрликни тәшвиқ қилиштики тиришчанлиқини хата чүшинип қеливатиду.”

Буниңдин башқа хитайниң әнглийәдә турушлуқ баш әлчиси лю шиявмиңму “малийә вақти” вә “иқтисадшунас” гезитигә хитайниң уйғур райониға қаратқан сияситини яқлап мақалә елан қилған.

“хитай һөкүмитиниң хәлқарада уйғур вәзийитини бурмилап көрситишини қандақ чүшинишкә болиду” дегән нуқтидин америкидики уйғур адвокат нурий түркәл әпәнди хитайниң бундақ тәтүр тәшвиқат елип беришиниң һәйран қаларлиқ иш әмәсликини илгири сүрди.

Хитай һөкүмити өзиниң инсан қелипидин чиққан бастуруш сияситини иҗтимаий таратқуларни контрол қилиш, чәтәллик ахбаратчиларни уйғур дияриға зиярәттә болушиға йол қоймаслиқ қатарлиқ һәрикәтләр арқилиқ йошуруп кәлгән болсиму, америка вә явропа иттипақидики нурғун муһим әрбаблар баянат елан қилиш вә нутуқ сөзләш қатарлиқ усуллар билән хитайни қаттиқ тәнқид қилип келиватиду. Өткән һәптә америка ташқи ишлар министири майк помпейо 13-нөвәтлик йиллиқ сайлиғучилар учришишида сөзлигән нутқида хитайниң милйонларчә уйғурларға елип бериватқан һәрикитини “дәһшәтлик хорлаш” дәп изаһлиған иди.

Алдинқи айда җәнвәдә өткүзүлгән бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң кишилик һоқуқ йиғинида хитай һөкүмити бир қанчә чәтәл мухбирлирини тәклип қилип, өзиниң һәрикити тоғрисида чүшәнчә бәргән. Йиғинда хитай дөләт ишлири мәһкимисиниң баянатчиси ли шиявҗүн белгийә, фирансийә вә башқа бир қисим явропа дөләтлиридә йүз бәргән террорлуқ һуҗумлирини тилға елип, исламий ашқунлуқни тәнқид қилған. Йиғинда илмий хадимларниң хитайниң кишилик һоқуқ доклатиға қарита бирәр тәнқиди пикриниң бар-йоқлуқини соралғанда хитайниң бәш нәпәр аталмиш тәтқиқатчиси йеқинқи мәзгилдә өзлириниң шинҗаңға бармиғанлиқини ейтип, җаваб бериштин өзини қачурған. Шуниң билән бир қатарда йәнә хитайниң уйғур дияридики нөвәттики қаттиқ қол тәдбирлириниң үнүми тоғрисидики соалға хитай ташқи ишлар министири йеқиндин буян уйғур диярида һечқандақ “террорлуқ һәрикити” ниң йүз бәрмигәнликини, у йәрниң вәзийитиниң һазир интайин муқимлиқини қәйт қилған.

Буниңға әгишипла хитай ташқи ишлар министирлиқиниң муавин министири ле йүчең өткән һәптә “малийә вақти” гезитигә сөз қилип, һәрқандақ бир дөләтниң өзлириниң аманлиқи вә хәлқиниң бихәтәрликини қоғдаш һоқуқиниң барлиқини, хитайниң шинҗаңниң иккинчи сүрийәгә, ливийәгә вә яки ираққа айлинип қелишиға қәтий йол қоймайдиғанлиқини илгири сүргән.

Хитай һөкүмитиниң юқириқидәк ялғанчилиқлириниң ғәлибә қилиш-қилалмаслиқиға қарита мәркизи вашингтондики уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчиси һенрий шаҗескиму өз пикирини баян қилди. У мундақ деди: “хитай террорлуққа қарши туруш тәшвиқатини бурунму қилип кәлгән, бирақ бәкму утуқ қазинип кетәлмигән һәм хәлқараниму қайил қилалмиған. Чүнки у тәшвиқатлири ениқла хитайниң дөләт ахбарат тәшвиқат органлириниң еланиға охшап қалған. Бу хил тәшвиқат бейҗиң даирилириниң хәлқара билән талишиш яки қайил қилиш мәқситидики қорал әмәс, бу бир сиясий қорал. Хитай һөкүмити һазир уйғур, қазаққа охшаш хитайниң зулумини баштин кәчүргән кишиләрниң гуваһлиқ сөзигә етибар бәрмәйватиду. У пәқәт бу сиясий қоралдин пайдилинип, өзиниң уйғур вә башқа аз санлиқ милләтләргә йүргүзүватқан бастуруш сияситини хәлқараға пәрдазлап көрситиватиду.”