Америкидики туңган зиялийси ма хәййүнниң гуаңҗуда лексийә сөзләш пилани бикар қилинди

Америкиниң мариланд штатидики фростбург университетиниң ярдәмчи профессори ма хәййүн әсли 21‏-июн күни хитайниң гуаңҗу шәһиридики җинән университети тил-әдәбият факултетиниң тәклипигә бинаән “җуңгода ислам” дегән темида лексийә сөзлимәкчи болған. Бирақ җинән университети лексийә сөзләш вақтиға бир қанчә күн қалғанда туюқсиз лексийәни бикар қилған. Ма хәййүнни лексийә сөзләшкә тәклип қилған саһипхан орун җинән университети тил -әдәбият факултетиниң профессори яв шинйоң болуп, у хитай ахбарат васитилиригә бәргән учурида лексийәниң бикар қилинғанлиқини билдүргән болсиму, лекин униң бикар қилиниш сәвәбини чүшәндүрмигән.

Хитайниң “йәр шари вақти гезити” 19‏-июн күни тарқатқан бу һәқтики хәвиридә лексийә ма хәййүнниң америка ахбарат васитилиридә “хитайниң етник вә диний сияситини тәнқид қилғанлиқи вә бөлгүнчиликни қоллиғанлиқи” сәвәблик бикар қилинғанлиқини билдүргән. Ма хәййүн илгири “әркин асия радийоси” қатарлиқ америкидики ахбарат васитилиридә хитайниң уйғур районидики сияситини тәнқидләп, хитайниң сияситиниң террорлуқ вә ашқунлуқ билән һечқандақ алақиси йоқлиғини, хитайниң уйғур районидики сияситини хитай өлкилиридики туңганларға кеңәйтиватқанлиқи, бу сиясәтләрниң хитай “асаси қануни” ға хилап икәнликини илгири сүргән иди.

“йә шари вақти гезити” ниң қәйт қилишичә, җинән университетиниң ма хәййүнни лексийә сөзләшкә тәклип қилиши дәрһал хитай иҗтимаий таратқулирида муназирә қозғап, ма хәййүнгә қарши һуҗум башланған. Хитайниң иҗтимаий алақә тори- үндидардики муназириләрниң биридә ма хәййүн “хитайниң террорлуққа қарши туруш һәрикитини қарилиған хитайға қарши зиялий” дәп әйиблинип, җинән университетиниң “униңдәк бир профессорни лексийә сөзләшкә тәклип қилғанлиқи” әйибләнгән.

Бүгүн, йәни 21-июн күни биз җинән университетиға телефон қилип, лексийәниң бикар қилиниш сәвәбигә алақидар тәпсилатларни сүрүштүргән болсақму, лекин даириләр буниңға чүшәнчә беришни рәт қилди. Җинән университети сиясий қоғдаш башқармисиниң бир мәсул хадими зәрдә билән: “сән қәйәрниң, сән дегән бундақ бир вәқәни аңлап бақмаптимән. Мән аңлап бақмидим. Сән дегән бу нәрсиләрни мән билмәймән. Қандақ иш болса болсун, бу номурға телефон қилма. Бу нөвәтчи телефон. Сән буни сорисаң болмайду. Ундақ вәқә йүз берип бақмиди,” дәп телефонни қоювәтти.

Бәзи анализчиларниң илгири сүрүшичә, профессор ма хәййүн мөтидил бир илмий хадим болсиму, лекин униң чәклиниши хитайда пәрқлиқ пикирләргә һечқандақ сәвр-тақәт қилинмайдиғанлиқини көрситидикән. Америка худсун университетиниң тәтқиқатчиси доктор хән лйәнчав мундақ дәйду: “мән ма хәййүнни билимән. У наһайити мөтидил бир илмий хадим. Униң хитай диний сияситигә қаратқан тәнқиди обйектип. Униң һечнемини көптүрүвәткини йоқ. У пәқәт мәсилиниң әмәлий әһвалини оттуриға қоюп кәлгән. У хитай һөкүмитини кәскин тәнқид қилип кәлгәнму әмәс. Уни хитайниң диний мәсилисини илмий нуқтидин тәтқиқ қилидиған әқил-идраклиқ илмий хадим десәк болиду. У диний мәсилидә хитайдики һәр қайси милләтләр қандақ қилип биргә мәвҗут болуп туралайду, дегән бу нуқтини чиқиш қилип кәлгән. Униң билән бир бир қанчә программиларға қатнашқан. У пикирдә наһайити мөтидил бир зиялий иди. Мушундақ бир адәмниң тәклипнамисиниң бикар қилишиниң өзи хитайда һәрқандақ бир пәрқлиқ пикиргә йол қоюлмайдиғанлиқиниң испатидур.”

Лекин бәзи көзәткүчиләр җинән университетиниң лексийәни иҗтимаий таратқулардики “хитай җамаәт пикири” ниң бесимида бикар қилиши техиму хәтәрлик икәнликини илгири сүрди. Америкидики туңган зиялийси сулайман гуйи әпәндиниң қаришичә, бу вәқә хитайда мусулманларниң әһвалиниң қанчилик хәтәрлик икәнликини көрситип беридикән.

У мундақ дәйду: “мәктәп даирилириниң пәрқлиқ пикирдики бир илмий хадимни тәклип қилип лексийә сөзләтсә, буниң хитайдики идеологийәгә зиян йәткүзидиғанлиқини ойлиши тәбиий. Бу кишиләрниң тәсәввуридики мәсилә. Лекин йәнә бир нуқтидин алғанда, ислам хитайдики 4 чоң дин ичидә әң еғир кәмситишкә учраватқан дин. Буниң ичидә уйғурлар башқа милләтләргә қариғанда қаттиқ езиливатиду. Биз шуни ойлап бақайли, әгәр ма хәййүн мусулман болмиған болса, у уйғурларниң гепини қилмиған болса, у бир хитай зиялийси болуп, буддизмни тәтқиқ қилған болса бу муамилигә учрамти. Гәрчә ма хәййүнниң диний мәсилидики пикир наһайити мөтидил болсиму, лекин мәйли хитай һөкүмити болсун, мәйли хитай хәлқи яки зиялийлар болсун униңға сәвр-тақәт қилалмиди. Бу бизгә хитайда мусулманларниң вәзийити интайин хәтәрлик вә мүшкүл икәнликини көрситип бериду.”

Доктор хән лявчавниң қаришичә, бу вәқә хитайда пикир әркинликиниң пүтүнләй боғуп ташлинип, пүтүн нәрсә бихәтәрлик мәсилисигә айландурулғанлиқини ипадиләйдикән. У мундақ дәйду: “хитайда һечқандақ пикир әркинлики йоқ. Хитай бир сақчи дөлитигә айлинип қалди. Болупму у шинҗаңда пүтүн нәрсини бихәтәрлик мәсилисигә айландуруп қойди. У пүтүн нәрсидә бихәтәрликни чиқиш қилидиған болди. Бу әһвалда пикир әркинликиниң болуши мумкин әмәс. Сән диний мәсилини қоюп туруп, муһитни қоғдаш, йемәкликләр бихәтәрлики дегәндәк мәсилиләргә пикир қилсаңму, зәрбигә учрайсән.”

Лекин сулайман гуйи әпәндиниң қаришичә, хитай җәмийитидики мусулманларға қарши хаһишниң күчийишини ноқул ғәрбтики “ислам қорқунчи” ниң тәсири вә компартийәниң хитай милләтчиликини тәрғиб қилишидәк һазирқи сиясәткила бағлап қоюшқа болмайдикән. У бу хаһишниң 2000 йиллиқ хитай тарихиға четилидиғанлиқи, компартийәниң пәқәт бу хаһишни суйиистемал қиливатқанлиқини илгири сүрди.

“йәр шари вақти гезити” ниң бу һәқтики хәвиридә җинән университетиниң лексийәни хитай иҗтимаий таратқулиридики тәнқид вә наразилиқниң бесимида бикар қилғанлиқини илгири сүргән болсиму, лекин җинән университети һазирға қәдәр лексийә кимниң бесимида бикар қилинғанлиқиға һечқандақ чүшәнчә бәрмигән.