Maw zédong dewride yürgüzülgen heriketlerdin Uyghur élimu qattiq zerdab chekken

Melumki, xitay kommunistik hakimiyitining tunji re'isi maw zédong dewride yürgüzülgen “Tetür inqilabchilarni bésiqturush”, “Istil tüzitish”, “Yerlik milletchilikke qarshi turush”, “Chong sekrep ilgirilesh”, “Polat tawlash” qatarliq heriketler, islahatlar netijiside milyonlarche kishi ziyankeshliklerge uchrighan idi.

Uyghur tarixchilirining qarishiche, bu heriketlerdin Uyghur élimu qattiq zerdab chekti. Bolupmu, 1949-yildin 70-yillarning axirlirighiche bolghan ariliqta Uyghur xelqi özining eng ésil perzentliridin juda boldi, acharchiliqning derdini tartti, bay medeniy yadikarliqliridin ayrildi. Ene shuning zerdabini tartqan ziyaliylar hazir qazaqistandimu bar.

Shularning biri almata shehiride istiqamet qiliwatqan asim tayirof 1949-yili Uyghur élide xitay kommunistik hakimiyiti ornighandin kéyin köp waqit ötmeyla her xil siyasiy, iqtisadiy, ijtima'iy heriketlerning bashlinip, ularning netijiside minglighan bigunah xelqning, ziyaliylarning, ilgiriki sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti we milliy armiye qatnashquchilirining acharchiliqtin, türmilerdiki we emgek lagérliridiki azablardin, qiynashlardin jan üzgenlikini, chong epsuslinish bilen eslep mundaq dédi: “Bu islahatlar jeryanida xitay döliti tereqqiy qilmay, arqigha chékindi, nahayiti xata siyasetlerni qollandi. Mesilen ‛istil tüzitish‚ herikitide xeqlerning istilini tüzütimiz, méhnetke ögitimiz dégen asasta bir-birige qarshi qoyup, türmilerge tashlidi, ishletti. Shuning bilen köpligen yaxshi ademler, yazghuchilar ishliridin ayrildi. Bu 1956-we 1957-yilliri bolghan ishlar”.

Asim tayirofning éytishiche, peqet maw zédungning wapatidin kéyin mundaq heriketler xéli bésilip, xitayning ichki we tashqi siyasitide bezi özgirishler yüz bergen idi. U sözini yene dawam qilip, mundaq dédi: “Biraq ular tereqqiyat élip mangghan bilen bu tereqqiyatining tayini yoq. Ikki milyardqa yéqin adem bolghachqa dölet omum jehettin iqtisadiy bolghan bilen, adem sanigha sélishturghan chaghda mushu kemgiche xitayda iqtisadiy tereqqiyat yoq. Mesilen, xitayning tereqqiyatigha tesir qilidighan, bayliqi köp yerler Uyghuristandur. Shu yerdiki Uyghurlargha nisbeten xitay hökümiti qattiq siyaset yürgüzüp, shu yerdiki bayliqni hemmisini bulap-talawatidu”.

Emdi tonulghan yazghuchi abduxaliq mahmudofning qarishiche, Uyghur xelqining ötmüsh tarixida mushu kün'giche yéterlik derijide yaki tamamen yorutulmighan weqeler köp bolup, ular toghriliq xatire eser yézish her bir yazghuchining muqeddes perzidur. U bu heqte toxtilip, mundaq dédi: “1958-We 1962-yilghiche bolghan dewrini yézishimiz kérek. Matériyallirim bar. Mesilen, kommunada bir qazan qaynaydu, shuningdin tamaq élip kélip yeymiz. Öyde bir nerse pishurup yéyelmeysen. Turxundin is chiqsa biri körüp qalsa tekshüridu”.

A. Mahmudof shundaqla 60-yillardin kéyin xitay hakimiyitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitining yenimu dawam qilip, kücheygenlikini, 1962-yilqi ghuljidiki qanliq may weqesining shuning bir ispati ikenlikini, u weqe yüz bergende özining mektepte oquwatqanliqini eslep, mundaq dédi. “Bu bizge yéqin yerde qatnashta boldi. Bizmu, mu'ellimlermu qatnashti. May weqesidin kéyin bizni tarqitiwetti, mu'ellimlerning köpchilikini tutup ketti. Shu namayishqa qatnashqanlarning birini qoymay, resimge alghan iken. Shularning barliqini tonup béringlar dep yéza-yézilargha chiqirip bériptu. Méningmu resimim chiqiptu”.