Uyghurlar toplashqan mehelle-koylarni réshatka qurup bashqurush kéngeytilmekte

Uyghur élida kocha, mehelle we meschitlerni közitish üchün bulung puchqaqlargha ornitilghan közitish apparatlirining biri.

Xitay da'irilirining 5-iyul weqesidin kéyin ürümchi shehirining at beyge meydani we yamaliq téghi rayoni qatarliq bashqa yurtlardin ürümchige kélip tirikchilik qiliwatqan Uyghurlar topliship olturaqlashqan rayonlarda chéqip-tüzleshtin sirt yene, mexsus, tam qopurup, réshatkiliq mehelle qurush charisi qollan'ghan idi.

Yéqinda chet'elge chiqqan bir Uyghur nam-sheripini ashkarilimasliq sherti bilen uchur bérip, xitay da'irilirining bu xil Uyghur mehelle rayonlirini réshatkiliq qorshawgha élip bashqurushning Uyghur élining jenub, shimallirighiche kéngeytip “Uyghurlarni téximu qattiq teqib astigha éliwatidu” dep melum qildi.

Yerlik da'irilerdin igiligen uchurlirimizmu buning muqimliq mesilisi üchün éliwatqan tedbir ikenliki delillidi.

Yéqindin buyan radi'omizgha Uyghurlar heqqide kelgen uchurlardin xitay da'irilirining Uyghurlar topliship olturaqlashqan rayonlarni teqib astigha éliwatqanliqi, yerlik mexsus yol yürüshni bashqurush nizamlirini élan qilip, mehelle komitétlirining éghizi, kent, nahiye sheherlerning kirish-chiqish ponkitlirini qurup, mehellilerde tekshürüsh, teqib qilish kücheytilip, ötken-kechken mashina-aptomobillarni tekshürüsh, prawa, kimlik resmiyetlirini sürüshtürüsh yolgha qoyulghanliqi melum idi. Buning bilen Uyghurlar chet'elge chiqish,sheher atlash turmaq, öz mehellisidin yene bir mehellige, öz kentidin bashqa kentke bérishiningmu müshkül boluwatqanliqidin shikayet qilmaqta.

Bügün radiyomizgha bu heqte özining bilgenliri heqqide melumat yetküzgen, yéqinda ürümchidin chet'elge chiqqan bir Uyghur, chet'elge chiqishtin ilgiri özining xizmet munasiwiti bilen Uyghur élining jenub we shimaligha barghanliqi, bolupmu ghulja, qeshqer, aqsu, xoten qatarliq sheherler we ulargha qarashliq nahiyilerdimu Uyghurlar topliship olturaqlashqan mehellilerning égiz réshatkiliq qorshawlargha élin'ghanliqi we éliniwatqanliqi, mexsus tekshürüsh ponkitlirining köpeytilgenliki, bezi “Muqimsiz” rayon tizimlikige kirgüzülgen mehelle we rayon etrapigha bolsa, qoralliq saqchi qisimlarni orunlashturghanliqi, 24 sa'et charlash yolgha qoyulghanliqi, buning rayonni wehime we rahetsiz bir keypiyatqa kirgüzüwatqanliqi, Uyghurlarning bundaq ishlargha narazi bolsimu sükütte turushqa mejbur boluwatqanliqi qatarliqlarni inkas qildi.

5-Iyul weqesidin kéyin, ürümchi shehirining at beyge meydani we yamaliq téghi rayoni qatarliq Uyghurlar topliship olturaqlashqan rayonlarni bashqurush xitay da'irilirining béshini aghritidighan mesilige aylan'ghan. Xewerlerdin da'iriler rayondiki Uyghurlarni 12 ahaliler rayonigha ayrip bashqurushqa bashlighanliqi, da'iriler 2009-yili 11-aygha qeder Uyghur aptonom rayonining merkizi ürümchidiki ammiwi sorunlar we puqralar zich olturaqlashqan rayonlargha az kem 47 ming dane bixeterlik közitish apparati orunlashturup bolghanliqi ashkarilan'ghan idi. Beyge meydani esli Uyghur élining jenub-shimalidin kélip ürümchide tirikchilik qiliwatqan Uyghur ushshaq tijaretchiliri we hünerwenler topliship olturaqlashqan rayonlarning biri bolup, 2009-yili yüz bergen 5-iyul ürümchi weqeside bu jayda olturaqlashqan Uyghurlar asasliq hujum nishani qilin'ghan idi.

“Shinjang”gézitining 2013-yili 3-iyuldiki xewiridimu at beyge meydanidiki herqaysi ahaliler rayonida 24 sa'etlik aptomobil bilen kocha aylinip charlash élip bérilidu. Charlash etriti kündüzlük we kéchilik nöwet bilen ahalilerning öylirige kirip tekshürüsh élip bériwatidu” dep körsitilgen idi, aridin 7 yil ötken bolsimu, beyge meydani ahaliler bashqurush komitéti muqimliq közitish sistémisi yenila ching ikenliki, tengritagh rayonluq melum mehelle komitéti kadirining sözliridin melum boldi.

Da'irilerning muqimliq tedbiri süpitide Uyghurlar topliship olturaqlashqan at beyge meydanini öz ichige alghan qismen rayonlarni rishatkiliq qorshawgha élip qattiq kontrol astigha alghanliqini delilligen bu yash kadir yene, xitay da'irilirining bu xil réshatkiliq rayon qurup bashqurush tedbirining jenub, shimaldiki bashqa sheherlerdimu élip bérilghan-bérilmighanliqi heqqidiki so'alimizgha “U jaylarda téximu ching bolushi mumkin” dep jawab berdi.

Ilgiri radiyomizgha oxshimighan jaylardin inkas qilghan Uyghurlar, xitay da'irilirining sheher qurulushini kéngeytish, muhit tüzesh, xeterlik öylerdin köchürüsh dégendeklerni bahane qilip, xitaylarni köchürüsh üchün yerlik xelqning sheher merkizidiki qora-jaylirini, öylirini chéqip, ularni sheher sirtidiki yiraq rayonlargha köchüshke mejburlawatqanliqini bayan qilghan idi.

Bolupmu yéqinqi yillarda xitay hökümiti térrorluqqa qarshi her xil qattiq tedbirlerni yolgha qoyup, Uyghurlarning herikitini nazaret astigha élip, yötkilish erkinlikini kontrol qilmaqta iken.

Qeshqer yawagh saqchixanigha qaratqan téléfon ziyaritimizde, bir Uyghur saqchi Uyghur mehellilirini rishatkiliq rayonlargha bölüp bashqurush ishliri heqqide sorighan so'alimizgha qopalliq bilen reddiye bérip “Undaq ish yoq” dédi.

Emma, del shu mehellidin ziyaritimizni qobul qilghan bir Uyghur bolsa, özining öyining héytgah meschitining yan ishikidiki rishatkiliq rayonda ikenlikini bildürdi, emma tepsiliy toxtilishtin özini qachurdi.

Washin'gtondiki Uyghur pa'aliyetchilerdin nurmemet musabay ependi ziyaritimizni qobul qilip, xitayning Uyghurlar zich olturaqlashqan rayonlardiki Uyghur mehellilirini qattiq nazaret qilip bashqurush bilen rayonda uzun muddetlik eminlikini emelge ashurmaqchi boluwatqanliqini tenqid qilip, xitayning bu xil Uyghurlarning kündilik normal yashash hoquqi we hayatigha qeder dexli-teruz qilidighan tedbirliri xitayning öz qanunlirigha, insan heqlirigimu xilap dep körsetti we yene xitay hökümitining siyasetliride köchmen xitaylargha étibar bérip, Uyghurlarni chetke qéqishi ikki millet otturisida éghir ijtima'iy, iqtisadi tengpungsizliq peyda qilip, milliy toqunush we naraziliqlargha seweb boluwatqanliqini agahlandurdi.