Уйғурлар дияридики “даһий” лар көләңгиси вә милләтләрниң “иттипақлиқи” (2)

Хитай даирилириниң уйғурлар дияридики һәрбий вә сақчи күчлириниң тохтавсиз көпийишигә әгишип, бейҗиңдики алий рәһбәрлик қатлимини сөйүш мәркәз қилинған “милләтләр иттипақлиқи” тәшвиқатиму җиддий йолға қоюлмақта. Бу сәвәбтин хитай һөкүмити зор күч билән тәшвиқ қиливатқан “иттипақлиқ” темисиниң һәқиқий мәқсити изчил һалда зиддийәтлик соалларға дуч келиватқанлиқи мәлум. Бу саһә билән тонушлуқ болған бир қисим мутәхәссисләр бу мунасивәт билән зияритимизни қобул қилип, өзлириниң бу хил зиддийәтлик мәсилә һәққидики қарашлирини оттуриға қойди. Төвәндә диққитиңларда болидиғини мухбиримиз әзизниң бу һәқтики тәпсилий мәлуматлири.

Хитай һөкүмитиниң һәрқайси милләтләр арисида “иттипақлиқ” мунасивити орнитиш һәққидики чақириқлири хитай хәлқ җумһурийити қурулғандин буян аңлинип келиватқан болуп, униңда тәкитләнгән мәркизий нуқта “милләтләрниң баравәрликини вә һәрқайси милләтләрниң гүллинишини әмәлгә ашуруш”болуп кәлгән. Һалбуки бу хил тәшвиқат паалийитиниң ядролуқ мәзмуни әмәлий хизмәт вә турмуш һалқилирида омумлашмиғанлиқи үчүн җәмийәттә инақлиқ вә тинчлиқ бәрпа қилишниң орниға әксичә үнүм бәргән, һәтта бәзидә яманлишип иҗтимаий давалғушларға сәвәб болған. Дуня уйғур қурултийиниң баш катипи долқун әйса бу һәқтә сөз қилип, уйғурлар дияридики “милләтләр иттипақлиқи” тәшвиқатиниң әмәлийәттә милләтләр оттурисида инақлиқ бәрпа қилиш орниға уйғурларни хитай һөкүмитиниң һәрқандақ шәкилдики һөкүмранлиқ әндизилиригә бойсунушқа көндүрүшни нишан қилғанлиқини, бу сәвәбтин уйғурлар җәмийитидики омумий иҗтимаий наразилиқниң 1985-йилидики вә униңдин кейинки оқуғучилар һәрикитидә әкс әткәнликини тәкитләйду.

Америка фростбург университетиниң профессори ма хәййүн хитайдики милләтләр мунасивити һәққидә биваситә издинип көргән, шундақла алақидар муһитни баштин кәчүрүп баққан мутәхәссисләрниң бири. Униң пикричә “милләтләр иттипақлиқи” хитайдәк бир чоң дөләт үчүн кәм болса болмайдиған тәдбирләрниң бири һесаблиниду. Әмма һазир буниң иҗра қилиниши әсли нишандин пүтүнләй башқичә болған рәвиштә давам қилмақта. У бу һәқтә мундақ дәйду: “милләтләр иттипақлиқи әслидә көп тәрәплимә мәзмунни өз ичигә алған болиду. Буниңда һәрқандақ милләт, йәни у бәкла кичик милләт болсун яки бәкла чоң милләт болсун, адәттики милләт болсун яки қайсила милләт болсун һәммила адәм өзара һөрмәт асасида иттипақлишиш тәкитлиниду. Буниң һечқандақ хатаси йоқ, әлвәттә. Һәрқандақ чоң дөләт, һәтта америкиму охшаш болмиған ирқлар арисида бу хил иттипақлиқни әмәлгә ашуруватиду. Әмма хитайдики ‛милләтләр иттипақлиқи‚ ниң өзигила хас болған ‛өзгичилик‚ лири мәвҗут: буниң биринчиси, һазир бу хил иттипақлиқ тәшвиқати хитайниң чегра районлиридила, йәни һазир асасән шинҗаң, тибәт қатарлиқ җайларда йолға қоюлуватиду. Әмма бу җайлардики милләтләр иттипақлиқи бир тәрәплимә һалда һәрқачан аз санлиқ милләтләрни хитайларға бойсунушқа, уларниң буйриғанлирини бәҗа кәлтүрүшкә, хитайларни сөйүшкә, шу арқилиқ өз һаятлиқини капаләткә игә қилишқа үндәватиду. Бу кишиләргә худди ашу милләтләр хитайлар билән иттипақлашмайватқандәк бир туйғу бериду. Иккинчи, мениңчә бу хилдики ‛милләтләр иттипақлиқи‚ тәшвиқати дөләтниң сиясити болғандикин у алди билән бейҗиң, шаңхәй, шундақла башқа өлкиләрдики хитайлар яки башқа милләтләр яшаватқан җайларда толуқ иҗра болуши һәмдә тәшвиқ қилиниши лазим. Бу һәммә адәм билидиған әқәллий қаидә. Әмма ‛милләтләр иттипақлиқи‚ ни бир милләтни мәдәнийәт вә сиясий җәһәттин гуман нишани қилишқа, йәнә келип буниңға бир рәһбәрни сөйүш һәмдә уни улуғлаш мәзмунини теңишқа болмайду. Бу ашкара иғвагәрчилик қилғанлиққа, шуниңдәк кишиләрниң диний етиқадини һақарәт қилғанлиққа баравәр”.

Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси елшат һәсәнму мушуниңға охшап кетидиған қарашта болуватқан зиялийларниң биридур. У өзиниң уйғурлар диярида хитайлар билән бирликтә хизмәт қилиш әмәлийитигә бирләштүргән һалда хитай даирилири зор күч билән йолға қоюватқан “милләтләр иттипақи” тәшвиқатида маһийәтлик һәмдә әң зор дәриҗидә кәмчил болуватқан “баравәрлик” амили түпәйлидин бу хилдики тәшвиқатниң “мәңгү ишқа ашмас вәдә” болуп қалидиғанлиқини тәкитләйду.

Профессор ма хәййүнниң пикричә хитайдики мәмликәтни башқуруш механизимида мәвҗут болуватқан сансизлиған мәсилиләрниң бири дәл уйғурлар дияридики “милләтләр иттипақлиқи” тәшвиқати икән. Униң пикричә уйғурлар дияридики йәрлик һәр дәриҗилик һөкүмәт органлири йәнә бейҗиңдики юқири қатлам “даһи” ларни хушал қилиш үчүн изчил һалда төвәндикиләрни бесиш усулини қоллинип кәлмәктә икән. У бу һәқтә мундақ дәйду: “шуңа мушу нуқтидин алғанда шинҗаңдики йәрлик әмәлдарларниң юқириға хушамәткойлуқ қиливатқанлиқини биливелиш тәс әмәс. Йәнә келип буни йәнә йәрликтики әмәлдарларниң йәрликтә йолға қоюватқан хушамәтчилик сияситиниң бир қисми дейишкиму болиду. Шуңа буни тамамән хитайниң дөләт сиясити сәвәбидин келип чиққан дәп кәткилиму болмайду. Бу бир алаһидә әһвал болуп, тибәт вә шинҗаңда алаһидә еғир болуватқан бир түрлүк мәсилә. Шуңа омумән қилип ейтқанда бу хилдики аталмиш ‛милләтләр иттипақлиқи‚ тәрбийиси дәл һазирқиниң әксичә йөнүлүштә маңса тоғра болиду. Болмиса һазирқидәк юқириниң дегәнлири бир хил болуш, төвәндә оттуриға чиқиватқанлири йәнә бир хил болуштәк аз санлиқ милләтләргә қаритилған һақарәт, һуҗум, чәкләш әһваллири ямрап кетиду. Қисқиси һазирқи әһвалда биз шинҗаң районини хитайниң ичкири өлкилири билән селиштурсақ шинҗаңни бир ‛алаһидә район‚ дейишкә болиду. Қанун җәһәттин алғандиму у һазир хитайдин бәкла узақлап кетиватиду”.

Түрлүк учур мәнбәлири уйғурлар диярида йолға қоюлуватқан бу хилдики “иттипақлиқ тәрбийиси” ниң йиллардин буян тақ йөнилиш бойичә мәҗбурий давам қилип келиватқанлиқини көрситиду. Радиомиз илгири бу мәсилә һәққидә йәрликтики уйғур деһқанлардин пикир алғанда радио аңлиғучилиримиздин бирәйлән өзиниң илгири өзбекистан тәрәп радиосиниң телефон зияритини қобул қилғандики әһвалларни әслигән, шуниң билән биргә, өзбекистан радиосиниң өзидин “уйғурлар билән хитайлар иттипақму?” дәп сориғанлиқини, өзиниң бу һәқтики әһвалларни тонуштуруп “биз иттипақ болушимиз лазим, әгәр иттипақ өтмисәк бизни етип ташлайду” дәп җаваб бәргәнликини тилға алған иди.

Мәлум болушичә, хитай даирилири бу хилдики “иттипақлиқ тәрбийиси” ни тохтимастин һәрқайси саһәләргә вә йеза-қишлақларға қәдәр кеңәйтиватқан болсиму, униңдики маһийәтлик мәсилиләрдә бирәр өзгиришниң болидиғанлиқи һәққидә һазирчә һечқандақ бешарәт йоқ икән.