“Milletler ittipaqliqi hékaye pa'aliyiti” muhajirettiki Uyghurlarning inkasini qozghidi

25-Iyul charshenbe küni ürümchi sheherlik hökümet torida “‛milletler ittipaqliqi hékaye pa'aliyiti‚ bulaqtagh rayonigha kirdi, bulaqtaghdiki kichik ishlar milletler inaqliqini ispatlidi” serlewhilik xewer bésildi.

Mezkur xewerde ürümchi bulaqtagh rayoni, yeni xitayche shüymogu rayonidiki 6 neper atalmish “Milletler ittipaqliqi nemunisi” özlirining “Qoshmaq tughqanliri” bilen bolghan “Inaq tughqandarchiliq” munasiwiti heqqidiki “Tesirlik hékayiler” ni bayan qilghanliqi medhiyelen'gen.

Xewerde ürümchi sheherlik radi'o istansisining xitay diktori lin li özining Uyghur millitidin bolghan “Qoshmaq tughqan inisi” abletning öyining achquchidin bir nusxini özige köpeytip bergenlikini bildürüp, abletning uninggha “Biz tughqanliship bir a'ile kishiliri bolghan ikenmiz, elwette méning öyüm sizning öyingiz” digenliki, 8 yashliq nutuq sözligüchi ji shuwennning apisi aghrip doxturxanida yétip qalghanda uning bir sinipta oquydighan qazaq partidishi ulashning apisining uninggha öz balisidek qarighanliqi qatarliq hékayilerni özlirining “Inaq tughqandarchiliq tesiratliri” qilip sözlen'genliki neqil qilip élin'ghan.

Chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiliridin amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependining qarishiche, yéqindin buyan xitay taratqulirida atalmish “Milletler ittipaqliqi” medhiyelinidighan bu xil teshwiqat xewerliri barghanche köpeymekte iken. Uning ilgiri sürüshiche, xitay taratqulirida “Uyghur diyarida weziyet muqim, milletler inaq yashawatqanliqi” teshwiq qilinsimu, bu xil xewerlerning köpiyishi emeliyette xitay da'irilirining barghanche keskinlishiwatqan Uyghur weziyitidiki endishisini ipadileydiken. 

Élshat hesen ependi yene mezkur pa'aliyettiki atalmish “Qoshmaq tughqanlar” bayan qilghan tepsilatlar heqqide toxtilip, Uyghur diyarida teshwiq qiliniwatqan xitaylarning Uyghur we qazaq a'ililirigiche kirip “Tughqandarchiliq yetküzüsh” herikitining emeliyette Uyghur, qazaq qatarliq milletlerge bolghan nazaret we teqib qilishning yene bir usuli ikenlikini tekitlidi.

Chet'elge chiqishtin ilgiri özining ürümchide yashighanliqini bildürgen bir xanimning bildürüshiche, ürümchining kan rayoni bolghan tikquduq mehellisi Uyghurlar merkezlik olturaqlashqan rayonlarning biri bolup, u baliliq dewrini ötküzgen tikquduq mehellisi taki2000-yillargha qeder Uyghurlar merkezlik olturaqlashqan rayon bolghan iken. Mezkur rayonda ilgiri olturaqlashqan xitaylar intayin az bolup, uning baliliqi mezkur rayondiki qoyuq Uyghur muhiti ichide Uyghur xoshnilirining baliliri bilen köngüllük ötken iken.

Bu xanim bayanida yene 2009-yili ürümchide yüz bergen “5-Iyul weqesi” din kéyin ürümchi sheherlik hökümetning eslidiki kan quduqlirini taqash, sheher qurulushi namida pilanliq halda kona kömür kan rayondiki Uyghurlarni köchürüsh, Uyghur diyarining jenubidin kélip ürümchide tirikchilik qiliwatqan Uyghurlarni “Nopusi yoq” dégen bahanide qoghlash, ilgiriki Uyghur mehellilirini chéqip yéngidin xitay köchmenlirini yötkep orunlashturush arqiliq Uyghurlarni tarqaqlashturghanliqini bildürdi.

Bu xanim yene özi chet'elge chiqqandin kéyin ürümchidiki dostliridin anglighan ehwallarni bayan qilip, 2016-yildin kéyin weziyet téximu keskinliship, Uyghur yashlirining türküm-türkümlep tutqun qilinip atalmish “Terbiyilesh merkezliri” ge élip kétilgenliki, shu qatarda özining wetende qalghan tughqanliriningmu tutqun qilin'ghanliqini anglighanliqini bildürdi.

Ilgiri ürümchining bulaqtagh rayonida bir mezgil yashighanliqi üchün mezkur rayonning ehwalidin xewerdar ikenlikini bildürgen yene bir xanim, Uyghurlar merkezlik olturaqlashqini üchün Uyghur örüp-aditi we diniy muhiti qoyuq bolghan bulaqtagh, yamaliq téghi qatarliq rayonlarda olturushluq Uyghurlarning zor köp qismining 2014-yilidin bashlapla qattiq nazaret astigha élinip, 2016-yildin kéyin Uyghurlar eng köp tutqun qilin'ghan rayon'gha aylan'ghanliqini bildürdi.

Uning bildürüshiche, u bashqilardin diniy étiqadi küchlük bolghan hedisi we mehelle meschitige qaraydighan qéyin akisining tutqun qilin'ghanliqi heqqidiki xewerni anglighan iken. 

U ürümchining Uyghurlar merkezliship olturghan rayonlirida yashawatqan ahalilerning xitay teshwiqatidikidek “Milletler inaq weziyette emes belki Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki ziddiyet keskinleshken, bir biridin ensiresh we qorqush ichide yashawatqanliqi” ni tesewwur qilish mümkinlikini tekitlidi.

Dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependimu Uyghur weziyiti heqqide öz qarishini bildürüp, xitay xewerliride yéqindin buyan xitay da'irilirining “Milletler ittipaqliqi” heqqidiki xewerlerni köpeytkenlikini tilgha aldi. 

U bayanida da'irilerning nöwette bir milyondin artuq Uyghurni atalmish “Terbiyilesh merkezliri” namidiki jaza lagérlirigha solap, Uyghur serxillirigha her xil siyasiy jinayetlerni artip türmilerge qamawatqanliqini, türme sirtidiki Uyghurlarning kündilik pa'aliyetlirining qatmu-qat nazaret astigha élin'ghanliqini bildürdi.