Доклат: хитай һөкүмити уйғурларға системилашқан кәмситиш сиясити йүргүзүватиду

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати пәйшәнбә күни дунядики йүз нәччә дөләтниң 2012‏-йилдики кишилик һоқуқ әһвали һәққидә доклат елан қилди.
Мухбиримиз әркин
2013.01.31
yasimen-inqilabi-beijing-saqchi-305.jpg Хитайда ясимән инқилабиниң алдини елиш үчүн кочиларда чарлап йүргән сақчилар. 2011-Йили 27-феврал. Бейҗиң.
AFP

Доклатта көрситилишичә, кейинки 10 йилда хитайниң иқтисадий вә шәһәрлишиш тәрәққияти муқим қәдәм билән раваҗланған болсиму, бирақ кишилик һоқуқ әһвалида чоң өзгириш болмиған. Иҗтимаий турақсизлиқ күчийип, тибәт, уйғур ели қатарлиқ җайларда зор көләмлик миллий тоқунуш партлиған. Хитай һөкүмити бихәтәрлик аппаратлирини күчәйтип, уйғур, тибәт, моңғулларға бастуруш сиясити йүргүзгән.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати доклатида хитайниң 2012 ‏-йилдики омумий кишилик һоқуқ вәзийити, уйғур вә тибәтләрниң бу җәһәттики әһвали һәққидә тохтилип, хитай һөкүмитиниң бир партийә истибдатлиқидики һакимийәт системиси арқилиқ пикир қилиш, йиғилиш, диний әркинликни чәклигәнлики, мустәқил ишчилар уюшмилирини, кишилик һоқуқ тәшкилатлирини мәни қилип, пүткүл қанун органлирини давамлиқ контрол қилип турғанлиқини билдүргән. Һөкүмәтниң йәнә, ахбарат, тор вә нәшрият саһәсигә чәклимә қоюп, тибәт, уйғур или вә ички моңғул қатарлиқ аз санлиқ милләт районлирида қаттиқ бастуруш сиясити йүргүзүп кәлгәнлики оттуриға қоюлған.

Доклатта уйғурларниң вәзийити һәққидә тохтилип: “һөкүмәт террорлуқ вә бөлгүнчиликкә қарши турушни баһанә қилип, уйғур вә шинҗаң уйғур аптоном районидики башқа аз санлиқ милләтләргә қарита кәң системилашқан миллий кәмситиш сиясити йүргүзди. Диний вә мәдәнийәт җәһәтләрдә өзини ипадиләш кәскин тосқунлуққа учриди. Сиясий ғәрәзлик қолға елиш омумйүзлүк мәвҗут һадисә болуп қалди” дәп көрсәткән.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң мәсули кеннис росниң илгири сүрүшичә, хитайда бәзи иҗабий аламәтләр көрүлүшкә башлиған болсиму, бирақ уйғур, тибәт вә сиясий мәһбусларниң әһвали өзгәрмигән.

У пәйшәнбә күни доклат елан қилиш мунасивити билән чақирилған ахбарат елан қилиш йиғинида мундақ деди: бу җәһәттики иҗабий сигналниң бири йеқинда әмгәк билән өзгәртиш түзүминиң бикар қилинидиғанлиқидин җиддий бешарәт берилишидур. Сақчи кишиләрни сотниң рухситисиз тутуп туралайдиған бу хил түзүм раст бикар қилинса, бу зор иҗабий қәдәм болуп қалиду. Бирақ, биз буни давамлиқ көзитимиз. Йәнә бир иҗабий тәрәққият иҗтимаий алақә торлириниң бир сиясий күчкә айлинишидур. Хитайда 400 милйон тор қолланғучи бар. Униң тәсиридә һөкүмәт хәлқниң тәләплиригә инкас қайтурушқа башлиди. Өткән һәптә бейҗиңниң һава булғинишини ашкара муназирә қилишқа йол қоюлди. Бу илгири болуп бақмиған әһвал. Буниңдин бурун “җәнуб һәптилик хәвәрләр гезити” вәқәси йүз берип, һөкүмәт қисмән йол қойған. Йәнә тез сүрәтлик пойизниң соқулуп кетиш вәқәси, һамилидар аялниң 8 айлиқ балисини чүшүрүшкә мәҗбурлиниш вәқәлириниң ғулғула қозғап, һөкүмәтниң позитсийисини өзгәртиши иҗтимаий алақә торлириниң күчи билән мунасивәтлик. Һөкүмәт иҗтимаий алақә торлирини қаттиқ контрол қилсиму, бирақ юқириқи һадисиләр кишини илһамландуриду. Бирақ, бәзи әнәниви еғир мәсилиләр йәнила әйнән мәвҗут. Тибәтләрниң азаб-оқубәтлирини алсақ йеқиндин буян 100 гә йеқин тибәт өзини көйдүрди. Шинҗаңда уйғурлар дуч кәлгән мәвҗут мәсилиләрдә өзгириш болмиди. Лю шявбо давамлиқ түрмидә тутуп турулуватиду.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң билдүрүшичә, уйғур елидә етник қутуплишиш еғирлашқан. Уйғур аһалилиридики омумйүзлүк мәвҗут әндишә туйғуси бу хил етник қутуплишишни илгириләп күчәйткән. Һәммә йәрни мәхпий сақчиларниң қаплап кетиши, из-дерәксиз ғайиб болуп кетишләр вә қанунни сиясийлаштурушниң чекидин ешип кетишидәк амиллар бу хил үмидсиз муһитниң шәкиллинишигә түрткә болған. Шуниң билән биргә, 2009 ‏-йили йүз бәргән үрүмчи“5-июл вәқәси” етник қутуплишишниң күчийишидә муһим рол ойниған.

Доклатта, “5‏-июл вәқәси” дә қолға елинған вә из дерәксиз ғайиб болғанлар һәққидә тохтилип: һөкүмәт қалаймиқанчилиқтин кейин қолға елинған йүзләрчә кишиниң һесабини бәрмиди. Тутқунларниң хорланғанлиқ вә тән җазасиға учриғанлиқ қилмишини тәкшүрмиди. Вәқәдә өлгәнләрниң көп қисми хитайлар, дәп елан қилинған болсиму, лекин вәқәдә өлгән қолға елинғанларниң һәқиқий сани вә өлгәнләрниң исимликини елан қилмиди” дәп көрсәткән.

Хитай америка вә явропа иттипақи билән изчил кишилик һоқуқ диалоги өткүзүп келиватқан болуп, диалог көп һалларда йепиқ өткүзүп кәлгән. Кеннис рус пәйшәнбә күни явропа иттипақи -хитай оттурисидики кишилик һоқуқ диалогини тәнқид қилди.

У: биз явропа иттипақиниң бәзи сиясәтлиридин үмидсизләндуқ. Хитайни алсақ явропа иттипақи хитайға сүрәнсиз дипломатийә усулини йолға қоюватқан дөләтләрниң типик мисали болалмайду. Улар давамлиқ бу хил сүрәнсиз диалогни қанат яйдуруп кәлди. Хитай һөкүмити бу хил диалог шәклини яхши көрәтти. Чүнки һечким униң мәзмунидин хәвәрдар болалмайтти. Хитай хәлқи хитай ташқи ишлар министириниң сөһбәттә немиләрдин дегәнликини билмәйтти. Бу явропа иттипақиниң хитай кишилик һоқуқ тәрәққиятини алға сүрүш мәсилисидә җиддий әмәсликиниң ипадисидур. Әгәр уларниң һәқиқәтән бир нәрсини өзгәртиш нийити болса, у һалда хитай хәлқигә ашкара хитаб қилиш керәк. Чүнки хитай хәлқи өзгириш елип келидиған асаслиқ амил, деди.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати доклатида йәнә, хитай даирилириниң уйғур мәһәллилирини чеқип, пуқраларни мәҗбури көчүрүш сияситини тәнқид қилған.

Доклатта илгири сүрүшичә, хитайниң 2010‏-йили йолға қойған омумйүзлүк тәрәққият сияситиниң әң көрүнәрлик тәрипи иҗтимаий-иқтисадий пәрқни азайтип, етник гуруһларниң турмушини яхшилаш, бу арқилиқ бөлгүнчилик хаһишини йоқитиш болсиму, бирақ хитай һөкүмити уйғур әнәниви мәһәллилирини чеқип, аһалиләрни башқа җайға көчүрүш вә мәҗбурий тарқақлаштуруш сиясити йүргүзгән. Бу сиясәт билән тәң шинҗаңдики көчмән чарвичиларниң мутләқ көп қисмини муқим олтурақлаштуруш һәрикити елип берилған.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.