Shénjénda Uyghur yaymichilar bilen xitay bazar bashqurghuchilar arisida toqunush kélip chiqti
2013.12.12

28-Öktebir tyen'enmén'ge aptomobil bilen hujum qilish weqesi yüz bergendin kéyin, xitay da'irilirining xitay ölkiliride yashawatqan Uyghurlargha qarita bashqurushi téximu kücheymekte we yolsizlashmaqta. Bu ehwal shu jaylardiki Uyghurlar bilen xitay hökümet xadimliri arisida herxil sürkilish we toqunushlarni keltürüp chiqarmaqta. Tyen'enmén hujumi yüz bérip bir heptidin kéyin enxuyda, 3 heptidin kéyin gu'angjuda Uyghur yaymichilar bilen xitay bazar bashqurghuchilar arisida toqunush yüz bergen. Oxshash weqe tünügün shénjénda yüz bergen.
Radi'omiz xitayche bölümining ashkarilishiche, weqe shénjén shehirining shili baziri pingshen rayonining 1-yoli üstide yüz bergen. Weqe bazar bashqurghuchilarning u yerde kawapdan qoyup tijaret qiliwatqan bir Uyghurni qoghlishi bilen kélip chiqqan. Sheherdiki ahalilerdin birining bayan qilishiche, bazar bashqurghuchining qopalliqigha narazi bolghan bu Uyghur tijaretchi bazar bashqurghuchigha pichaq kötürüp étilghan. Xadimlar topliship bu tijaretchini urghan we yarilandurghan. Shu ariliqta bu Uyghur tijaretchining etrapida tirikchilik qiliwatqan bashqa dostliri derhal toplan'ghan.
Toplan'ghan Uyghurlar yarilan'ghan qérindishigha yan bésip xadimlar bilen takallashqan we xadimlarning orunni bikarlash buyruqini ret qilghan. Ikki terep arisidiki gep talishish, tartishish-itti'irish we étilish, hujum qilishish bir mehel dawam qilip qatnash tosulup qalghan. Minglarche kishi qatnash qistangchiliqigha uchrighan. Ahaliler weqening yüz bergenliki heqqide muxbirgha éniq we pakitliq melumatlarni bergen bolsimu, weqede éghir yarilan'ghan terep we san heqqide melumat bérelmigen. Weqening xaraktéri, kélip chiqish sewebi we ipadilinish sheklidin qarighanda, tipik bir milliylikke ige. Shunga dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi bu heqte radi'omizda pikir bayan qilip, xitayni agahlandurdi.
Bayanatchi dilshat rishit 10 nechche kishining ölümige seweb bolghan shawgu'en weqesi toghra bir terep qilinmighachqa, birqanche yüz we belkim birqanche ming kishining ölümige seweb bolghan 5-iyul weqesi kélip chiqqanliqini eslitip ötti.
Muxbir: tünügün shénjénda Uyghur tijaretchiler bilen xitay bazar bashqurghuchilar arisida toqunush boptu, bu weqedin qurultayning xewiri boldimu, bolghan bolsa inkasi néme?
Bayanatchi: xewirimiz bar, bu tunji qétim yüz bériwatqan ishmu emes. Weqening kélip chiqish sewebi we jeryanidin qarighanda, tipik milliy we siyasiy bir weqe. Xitay hökümiti Uyghurlarning tirikchiliktin ibaret bu eqelliy hoquqigha hörmet qilishi we ularni hayatidin ümidisizlen'gen halda qarshiliq körsitishke mejburlimasliqi kérek.
Dilshat rishit yene sözide, xitay da'iriliri xitay ölkiliridiki Uyghurlargha mu'amile qiliwatqanda, Uyghur rayonida atalmish échish we güllendürüshke qatnishiwatqan milyonlarche xitay köchmenlirining qilmishlirini nezerdin saqit qilmasliqqa chaqirdi. Uning qarishiche, eger xitay da'iriliride eqelliy bir exlaq prinsipi bolghan bolsa, yer asti-yer üsti bayliqliri bulang-talang qiliniwatqan Uyghur xelqining birqanche yüz yaki birqanche ming ezasining xitay ölkiliride kawapchiliq bilen kün kechürüshige kengchil mu'amile qilghan, ularni yuqiri teleplerni qoyush arqiliq, tirikchiliktin cheklimigen bolatti.
Muxbir: xitay terep belkim belgilen'gen yerde tijaret qilishi kérek, belgilenmigen yerde tijaret qilishqa dunyaning héchqandaq yéride yol qoyulmaydu déyishi mumkin, bu nuqtida silerning pikringlar néme?
Bayanatchi: eger kochida yaymichiliq qilish qanunsizliq dep qaralsa, qanunsizliqning eng chongi sherqi türkistanda yüz bériwatidu. Uyghurlarning yer asti--üsti bayliqliri Uyghurlarning iradisige qilche perwa qilinmastinla bulang-talang qiliniwatidu. Xitayning aptonom qanuni boyiche bolghandimu yerlik xelqning bu zéminning bayliqliridin paydilinish heqqi bar. Démek u yerde yüz bériwatqan chong qanunsizliqlar sewebidin bügün Uyghurlar xitay ölkiliride yaymichiliq qilishtek japaliq bir hayatqa mejburlinip qalghan. Xitay Uyghurlarni qanunsizliq bilen eyibleshning aldida özlirining Uyghurlargha yürgüzüwatqan qanunsizliqlirini toxtitishi kérek.
Dilshat rishit xitay ölkiliride yaymichiliq qiliwatqan Uyghurlarning xitayning Uyghur rayonidiki adaletsiz siyasitining, jümlidin köchmen éqinining qurbanliri ikenlikini eskertti. Dilshat rishitning qarishiche, xitay köchmenliri sewebidin ishidin, yéridin, uruq-tughqan, mehelle jama'itidin ayrilip qalghan bu Uyghurlarning uchrighan tengsizliklerge isyan kötürmey, xitay ölkiliride jan béqip turushi, eslide xitayning öz menpe'etidin qarighandimu qedirlinishke, righbetlendürülüshke tégishlik bir ehwal؛ emma xitay hökümiti Uyghurlarni pütünley charisiz dep qarighachqa, yolsizliqning üstige yolsizliq qilmaqta. Dilshat rishit Uyghur tijaretchilerning bazar bashqurghuchilargha pichaq bilen qarshiliq körsitishi üstide toxtilip, “ Bir millet qanun arqiliq menpe'etini qoghdiyalmighan ehwalda özide bar imkani, bar küchi bilen qoghdaydu ” dédi. Dilshat rishitning qarishiche, eger Uyghur aptonom rayonida heqiqiy aptonom bolghan bolsa, bu Uyghurlargha ige chiqqan, bu mesililerde ularning menpe'eti üchün söz qilghan bolatti. Dilshat rishit bu tür mesililerde xitay merkizi hökümiti bilen Uyghur aptonom rayonini eyiblesh bilen birlikte, xelq'ara jama'etni xitayning Uyghurlarni her jehettin boghush, yoqitish siyasitige diqqet qilishqa we munasip tedbirlerni qollinip, rayonda keng-kölemlik toqunushlarning, tragidiyelik aqiwetlerning yüz bérishining aldini élishqa chaqirdi.