“Milliy-xenzu oqughuchilar birleshme yatiqi” Uyghur élidiki mekteplerde mejburiy omumlashturulmaqta

Xitayning “Milliy-xenzu oqughuchilar birleshme yatiqi” teshwiqatidiki ray sinash so'alliridin süretke élin'ghan. 2015-Yili 26-iyun.

Ilgiriki künlerde anglighuchilarning inkaslirigha asasen Uyghur élidiki bir qisim aliy mekteplerge qaratqan téléfon ziyaretlirimizdin, hazir barliq aliy bilim yurtlirining musulman oqughuchilar ashxaniliri bilen xitay ashxanilirining birleshtürülgenliki delillen'gen idi, bu jeryandiki uchur izdesh dawamida aliy mekteplerde xitay oqughuchilar bilen bashqa millet baliliri otturisidiki boshluqni taraytish üchün éliniwatqan tedbirler ichide “Milliy-xenzu oqughuchilar birleshme yatiqi” ni omumlashturushningmu intayin jiddiy yolgha qoyuluwatqanliqi ashkarilandi.

Yeni, shinjang uniwérsitéti we pédagogika uniwérsitéti, tarim uniwérsitéti, yéza igilik uniwérsitéti qatarliq aliy bilim yurtlirining tor betliridiki uchurlargha qarighanda, bu mekteplerde “Milliy-xenzu oqughuchilar birleshme yatiqi” omumlashturulup bolghan. 

Uyghur élining ma'arip uchurliridin melum bolushiche, Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazariti 2014-yili 1-noyabir “Aliy mektep we ottura téxnikom mektepliride milliy-xenzu oqughuchilar birleshme yatiqini omumlashturush uqturushi” ni tarqatqan bolup, uqturushqa asasen 2015-yilliq birinchi oqush mewsumidin bashlap, Uyghur élidiki xitay we bashqa milletler ariliship oquydighan barliq mekteplerning yataqlirining birleshme yataq qilip özgertilishi telep qilin'ghan iken. Shundaqla bu tedbirni pütün rayon miqyasidiki ottura we aliy téxnikom we aliy bilim yurtlirida omumlashturushni 2018-yili kirishtin burun tamamlash shert qilin'ghan.

“Shinjang uniwérsitéti tori” tarqatqan uchurgha qarighanda, 2015-yili 7-ayning 2-küni mezkur uniwérsitétta,aptonom rayonluq partkom we ma'arip nazaritining orunlashturmisi bilen “Milliy oqughuchilar bilen xenzu oqughuchilar ariliship yatidighan birleshme yataqlarni kéngeytish xizmiti mexsus yighini” échilghan bolup, yighinda “Oqughuchilar yatiqini arilash orunlashturushning milletler ittipaqliqini kücheytish her qaysi milletler öz-ara örp-aditini öginish, chüshinishni, dostluqini chongqurlashturidighan muhim tedbir” dep otturigha qoyulghan we buning hökümet tarmaqlirining pilanliq orunlashturush, nuqtilarda sinaq qilish, oqughuchilarning bille oqush turmush, örp-adet jehetlerde öz ara singishish ehwalini we tesiri hemde buninggha qarita oqughuchilarning inkasliri, özgirishlirini igilesh, ray sinash hemde inchike tetqiq qilish arqiliq élin'ghan qarar ikenliki körsitilgen.

Derweqe, xitayche “Milletler ma'aripi tetqiqati” zhurnilida 2009-yilidin bashlap “Milliy-xenzu oqughuchilar birleshme yatiqi” témisidiki nechche onlighan tetqiqat maqaliliri élan qilin'ghanliqini tor sehipiliridin hazirmu kütüsh mumkin. Buningdin bashqa yene xitay da'irilirining hetta Uyghur aptonom rayonidiki studéntlargha qarita mexsus “Shinjangdiki xenzu we milliy studéntlar munasiwitini tekshürüsh jedwili” ni tarqitip ray sinash élip bériwatqanliqi ashkarilandi.

Wehalenki, inkaslardin mekteplerde barghanche kücheytip élip bériliwatqan bu xil tedbirlerning oqughuchilarning diniy erkinliki, örp-aditi, kishilik hoquqi, qanuniy heq-hoquqlirini depsende qilish bedilige yürgüzülüwatqanliqi melum. Yéqinda amérikigha kelgen bir Uyghur studént qiz, ilgiri öziningmu mektep tarqatqan shundaq ray sinashqa qatnashqanliqini bildürdi. Bu qiz Uyghur élide aliy mektepte oqush jeryanida turmush adetliri we köz qarashliri tüptin perqliq xitay oqughuchilar bilen bir yataqta yétishqa mejburiy orunlashturulghan iken. Uning sözlep bérishiche, yataqta Uyghur oqughuchilar bilen bashqa az sanliq millet oqughuchiliri arisida héchqandaq ixtilap körülmisimu, emma bu xil birleshme yataqlarda xitay oqughuchilar Uyghur we bashqa milletlerni peqetla chüshenmeydighan we ularning örp-adetlirige hörmet qilmay hetta kemsitidighanliqi üchün ixtilap, naraziliq üzülmeydiken. Halbuki bu tedbirni mejburiy yürgüzüwatqan mektep teshkili bolsa “Milliy-xenzu oqughuchilar birleshme yatiqida” chiqqan ixtilap we oqughuchilarning naraziliqlirini adaletsizlik bilen basturup kelmekte iken. Bu qiz studént yene milletler ittipaqliqini ishqa ashurimiz dep sün'iy halda yolgha qoyghan bu xil tedbir belgilime studéntlarning turmushi, öginishi, keypiyati we rohiy saghlamliqighimu tesir körsitidighanliqini, shundaqla öz ara hörmetlesh we chüshinishni asas qilmighan bu xil mejburiy birleshtürüshning emeliyette milletler arisidiki ziddiyetlerning menbesi boluwatqanliqini bildürdi. 

Bu qiz oqughuchining éytqanlirining del eksiche, xitay da'irilirining “Milliy-xenzu oqughuchilar birleshme yatiqi” ni kücheytish teshwiqatlirida bolsa bu tedbirning her millet oqughuchiliri otturisidiki ariliqni azaytip, her millet oqughuchilirining xitay tilini öginishini ilgiri sürüshige. Ularning bir a'ile kishiliridek bille éjil- inaq bolushigha türtke boluwatqanliqini teshwiq qilmaqta iken. “Xelq tori” ning bu heqtiki 2015-yili 26-iyun tarqatqan “Bir tiziq marjan, bir deste güldek ötüwatqan sawaqdashlar” dep téma qoyghan yürüshlük xewiride, xoten pédagogika aliy téxnikomining “Milliy-xenzu oqughuchilar birleshme yatiqi” ni yolgha qoyush ehwali tonushturulghan bolup, ilgiri arilash yataqlar 5% kimu barmaydighan bu mektepte, shu yili “Her millet oqughuchiliri arilash yétish” ehdinamisini tüzüp, bu tedbirni omumyüzlük kéngeytkendin kéyin bolsa birleshme yataq 255 ke yétip, 50% oqughuchining arilash yatidighan bolghanliqi körsitilgen. Xewerde yene arilash yataqta Uyghur oqughuchilarning xitay oqughuchilar bilen bir yataqta yétish jeryanida, xitay tili sewiyisi ösüp nezer da'irisi kéngeydi dep xitay oqughuchilarning Uyghur oqughuchilargha ijabiy tesir körsetkenliki teshwiq qilin'ghan bolsimu, emma Uyghur oqughuchilarning xitay oqughuchilargha bolghan tesiri heqqide bolsa peqet “Sheng shya, gensuluq bolup, nan, qoy göshi we lengmen yep könmigen. Uyghurlar bilen bir yataqta turghandin kéyin shéng shya da'im gülsenem, xanzöhre, zumretler bilen bille tamaq yep, bir mezgil ötkendin kéyin qoy göshi bilen lengmen'ge amraq bolup qalghan” dep jümle qisturup qoyghan.

Uyghur közetküchilerdin, kanadadiki Uyghur ziyaliysi ruqiye turdush xanim, ilgiri xitayda aliy mektepte oqush jeryanida, xitay oqughuchilar bilen bir yataqta yétip oqushqa mejbur bolghan Uyghur studéntning biri. Ruqiye xanim aliy mekteplerde her millet oqughuchilirini birleshme yataqqa orunlashturush tedbirini xitay hökümitining Uyghur we bashqa milletlerge qaratqan assimilyatsiye siyasiti bilen baghlap mulahize qilip, “Milliy medeniyet we örp-adet, dini étiqad jehettin héchqandaq bir oxshashliqi bolmighan, hetta hoquq jehettin barawer bolmighan ikki milletni sün'iy halda tughqan bolisen, dost bolisen déyish héchqandaq ijabiy unum bermeydu” dégen qarashlirini bayan qildi.