Uyghur diyarida kadir we diniy zatlar “Muqimliqni qoghdash” iradisini ipadileshke mejburlanmaqta

“Bölgünchilik” ke qarshi turup, “Muqimliqni qoghdash” iradisini bildürüwatqan yéza ezalirining biri.

Xitay taratqulirida Uyghur diyaridiki “Muqimliq” ni qoghdashta Uyghurlarni asas qilghan kadirlar hetta awam xelqning “Üch xil bölgünchi küchler” ge qarshi meydanini ipadiligenlik xewerliri köpeydi. Radiyomiz igiligen ehwallardinmu bu xil heriket tüsini alghan “Irade bildürüsh herikiti” ning Uyghurlarni bizar qiliwatqanliqi melum boldi. Roytérs qatarliq xelq'ara taratqularda bu ehwal Uyghurlarning “Mejburiy ipade bildürüshi” dep teriplendi. Uyghur pa'aliyetchiliri we xitay weziyiti analizchiliri bu ehwalni “Xitayning medeniyet zor inqilabi” dewridiki “Özini tenqidlesh, töwe qilish” herikiti dep teswirlimekte.

Xitayning “Shinjang géziti” qatarliq taratqulirida élan qilin'ghan, “Aptonom rayonluq jenubiy shinjang xizmiti ishxanisi obulqasim mettursun bilen pikir almashturush söhbet yighini achti”, “Uyghur qérindashlargha xitab wilayet, oblast, sheherlerdiki rehbiriy kadirlar arisida qizghin inkas qozghidi”, “Iradimizni dadil ipadilep, jem'iyetning muqimliqi we uzun muddet eminlikini qoghdayli” serlewhilik maqalilerde, Uyghur aptonom rayonining jenub-shimalidiki hemme wilayet, nahiyilerde “Partiyining sözini anglash”, “Partiyining méhri-shepqitidin minnetdar bolush”, “Partiye bashlighan yolda méngish” iradisini bildürüsh pa'aliyetliri daghdughiliq élip bériliwatqanliqi xewer qilindi.

“Uyghur qérindashlargha xitab wilayet, oblast, sheherlerdiki rehbiriy kadirlar arisida qizghin inkas qozghidi” serlewhilik maqalide, ili qazaq aptonom oblastliq xelq qurultiyi da'imiy komitétining mudiri abdusalam sadiq, qeshqer wilayetlik partkomning mu'awini, memuriy mehkimining waliysi perhat rozi, qumul sheherlik xelq qurultiyi da'imiy komitéti partguruppisining sékrétari, mudir es'et zakir, bayin'gholin mongghul aptonom oblastliq siyasiy kéngesh partguruppisining sékrétari, mu'awin re'is erkin qasim, bortala mongghul aptonom oblastliq xelq qurultiyi da'imiy komitétining mu'awin mudiri aqat oraz'eli qatarliq Uyghur diyaridiki yuqiri derijilik hökümet emeldarlirining “Bayriqimiz roshen halda ‛üch xil küch‚ ke qarshi küresh qilimiz” dégen sözliri neqil élinip, yerlik hökümetlerdiki Uyghur kadirlirining özlirining ilgiriki xizmitidiki “Nuqsan” larni tonup yétip, bundin kéyinki xizmitide netije körsitidighanliqi heqqidiki iradisi bayan qilin'ghan.

Bu xildiki teshwiqat xewerliri yene, Uyghur diyaridiki radiyo-téléwizorlarningmu yéqinqi künlerdiki programmiliridiki asasiy témilarning birige aylan'ghan.

Undaqta, Uyghurlar heqiqetenmu öz iradisi we meyli bilen “Muqimliqni qoghdash” iradisini ipadilewatamdu?

Biz bu xildiki teshwiqat xewerliri we ötken hepte xitay taratqulirida élan qilin'ghan “Esebiylikni cheklesh nizami” ning 1-apréldin bashlap resmiy yolgha qoyulushigha qarita, yerliktiki Uyghurlarning qandaq inkas bildüridighanliqini igileshke tirishtuq.

Ziyaritimizni qobul qilghan Uyghurlar intayin éhtiyatchanliq bilen “Uyghur rayonining muqim we eminliki, bu zéminda yashawatqan her millet xelqining xatirjemliki üchün özlirining nöwette yolgha qoyuluwatqan muqimliq tedbirlirini toghra chüshinidighanliqini, özlirining bu idiyisini we idare-organlardiki yighinlarda aghzakiy we yazma iradinamiler arqiliq ipadiligenlikini” bayan qildi.

Öz kimlikini ashkarilimasliq sherti bilen ziyaritimizni qobul qilghan bir neper hökümet kadiri, nöwette Uyghur diyarida “Hemme kishining öz iradisini bildürüshi shert bolghini üchün, öziningmu ötken hepte idaride échilghan yighinda ‛iradisi mustehkem halda, muqimliqni qoghdash‚ qa aghzaki wede bérip, yighindin kéyin özining tesirat maqalisini idare rehberlikige tapshurghanliqi” ni bildürdi. Bu kadir yene, hazir hemme jayda hökümet kadirliri we xelqqe tonulghan “Diniy zatlar” ning radiyo-téléwizorlarda iradisini bildürüwatqanliqi, özining meyli “Emel derijisi” yaki “Jem'iyettiki abruyi” qatarliqlarda bundaq “Sherep” ke munasip bolmighanliqi üchün, teqdir-qismitige shükri qilip yashawatqanliqi”ni bildürdi.

Radiyomiz igiligen ehwallardin yene, nöwette Uyghur diyarida zor bir türkümdiki Uyghurlarda öz yurtlirida dawamlishiwatqan siyasiy heriket tüsini alghan pa'aliyetler we yürgüzüliwatqan muqimliq tedbirlirige qarita inkas bildürmeslik, jim turuwélish keypiyatining küchlüklüki melum boldi.

Uyghur diyaridin ziyaritimizni qobul qilghan bireylen, hazir her jüme künidiki namazdimu imamning “Milletler ittipaqliqi” we “Muqimliqni qoghdash”ni tekitleshni untumaydighanliqini, meschitke jüme namizigha kelgen jama'etning imamning sözini jimjit anglaydighan, bu heqtiki qarashlirini bashqilar bilen paylashmaydighan weziyet shekillen'genlikini bildürdi.

Kériyelik yéza bashliqi obulqasim mettursunning “Uyghur qérindashlargha xitab” namliq muraji'etnamisidin kéyin, Uyghur rayoni taratqulirida arqa-arqidin élan qiliniwatqan bu xil siyasiy muraji'etnamiler xelq'ara taratqularningmu diqqitini qozghidi.

Roytiris agéntliqining 5-apréldiki xewiride, qeshqer sheherlik hökümet emeldarliridin memtimin bekrining muraji'etnamisi heqqide mexsus bir xewer bérip, memtimin bekrining muraji'etnamisidiki “Men, biz Uyghur kadirlarning térrorluqqa qarshi yéterlik derijide xizmet qilmighanliqimizni tonup yettim” dégen bayanliri we yene “Bizning xizmet exlaqimiz yüzeysel, muqimliq tedbirlirimiz chin köngüldin emes, xizmetlirimiz merkizi hökümetning kütkinidin bekla yiraq” dégen bayanliri neqil élinip, Uyghur rayonidiki rehbiri kadirlar arisida Uyghurlar igiligen nisbetning intayin az bolghan shara'itta, bu xil ipade bildürüsh heriketlirining dawamlishishi, Uyghurlargha özlirining siyasiy jehettin her waqit bésim ichide yashawatqanliqini hés qilduridighan weziyetni shekillendürgenliki tekitlen'gen.

Chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchiliri we weziyet analizchilirining qarishiche, nöwettiki Uyghur diyarida xilmu-xil qattiq tedbirler élinip, hemme adem muqimliqni qoghdash ipadisini bildüridighan ammiwi heriket weziyiti shekillen'gen bolsimu, emma radikal qanuniy belgilimiler yolgha qoyulup, saqchi-eskerlerni köpeytish, heywe körsitish, siyasiy heriket tüsini alghan ammiwi pa'aliyetlerni kücheytish yoli arqiliq, Uyghur diyarida xitay hökümiti arzu qilghan muqim-emin weziyet berpa qilish mumkin emes.

Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit, nöwette Uyghur diyarida dawamlishiwatqan siyasiy heriket tüsini alghan “Muqimliqni qoghdash heqqide ipade bildürüsh zorlap élip bériliwatqan heriket bolghini üchün, xelqte xitay hökümitining bu xil siyasitige qarita körünüshte qollash, awaz qoshush xahishi ipadilensimu, emma emeliyette bu xil radikal siyasetlerning Uyghurlardiki naraziliqni barghanche kücheytip, sewri-taqiti tügigen Uyghurlarning qarshiliq heriketlirige seweb bolidighanliqini bildürdi.

Weziyet analizchiliridin Uyghur kishilik hoquq programmisining tetqiqatchisi hénry shajiski we amérika frostburg uniwérsitétining proféssori doktor ma xeyyün ependiler, Uyghur diyarida kadirlar we diniy zatlar “Muqimliqni qoghdash” iradisini bildürüshining hökümetning orunlashturushi bilen élip bériliwatqan heriket ikenlikini tekitlidi.

Doktor ma xeyyün ependi xitay hökümitining, nöwette Uyghur diyarida dawamlashturuwatqan Uyghur kadirlirini özining muqimliq xizmitidiki nuqsanlarni tüzütüp, atalmish ‛üch xil bölgünchi küchlerge qarshi iradisini ipadilesh‚ herkitining yaman aqiwitini agahlandurup, xitay hökümiti Uyghur diyarida bu xil mejburlash, tehdit we qoral küchi arqiliq muqimliqni saqlighili bolmaydighanliqidek heqiqetni tonup yétishi kéreklikini, bu xil radikal siyasetning yéqin külgüside téximu éghir aqiwetlerni élip kélishi mumkinlikini tekitlidi.