“El-jezire” diki munazire Uyghur dawasini xelq'aragha yene bir qétim janliq tonutti

Uyghurlar diyaridiki weziyetning yéqinqi tereqqiyati hazir herqaysi dunyawi axbarat wasitilirining küchlük diqqitini qozghap kéliwatqan bolup, bu hal öz nöwitide dunya jama'etchilikige Uyghur jem'iyitining hazirqi ehwali heqqide téximu köp uchurlarni teqdim étip kelmekte. Zamanimizdiki axbarat sahesining dunyawi miqyasta jama'etning chüshinishini we qollishini qolgha keltürüshte hel qilghuch rol oynashtek xaraktéri sewebidin buningdiki riqabet we talash-tartishningmu keskin bolushi otturigha chiqmaqta. 14-Séntebir küni ottura sherq shuningdek amérika we yawropada milyonlap kishi köridighan “El-jezire” téléwiziyeside ötküzülgen mehdi hesen riyasetchilikidiki téléwiziye söhbitini buning bir misali déyishke bolidu.

Bu qétimqi söhbetke amérikidiki Uyghur adwokat, siyasiy pa'aliyetchi nuri türkel we béyjingdiki “Xitay we yersharilishish merkizi” ning mu'awin mudiri, eyni waqitta xitay rehbiri déng shyawpinggha xas terjiman bolghan wéktor gaw teklip qilin'ghan idi.

Bu qétimqi söhbette nuqtiliq qilip milyonlap Uyghur qamalghan lagérlar mesilisi merkiziy témilardin boldi. Riyasetchi mehdi hesen aldi bilen Uyghurlar heqqide qisqiche chüshenche bérip ötkendin kéyin xitay hökümitining Uyghurlarni siyasiy, iqtisad we medeniyet jehette qandaq yeklewatqanliqi, emma xitay hökümitining bu mesile heqqide söz bolghanda özlirining “Térrorluq we esebiylikke qarshi küresh qiliwatqanliqi” ni bahane qiliwatqanliqini bayan qildi. Andin bügünki söhbetke teklip qilin'ghan wéktor gawdin yüz minglap Uyghur héchqandaq sot yaki teptishning hökümi bolmighan ehwalda qamaqqa mehkum qilin'ghan lagérlar mesilisi heqqide xitay hökümitining qandaq qarashta ikenlikini soridi.

Wéktor gaw buninggha jawab bérip, riyasetchi éytqan ehwallarning pütünley asassiz gep-sözler ikenlikini, Uyghurlarning xitaydiki bextiyar turmush kechürüwatqan milletlerning biri ikenliki, Uyghurlar heqqidiki bundaq “Yalghan melumatlar” ning kishilerni xata chüshenchilerge bashlaydighanliqini éytti. U yene bir qisim “Térrorchi” Uyghurlarning xitaydin ayrilip musteqil bolushni istewatqanliqi, bu “Térrorchi” küchlerning chet'ellerdiki jihadi küchler bilen birliship afghanistan, süriye qatarliq jaylarda amérika we bashqa gherb döletlirige qarshi jeng qiliwatqanliqini éytip, xitay hökümitining hazir mushu xil “Térrorchi” küchlerni basturuwatqanliqini bildürdi.

Riyasetchi nuri türkelge söz bérip, uningdin bu mesile heqqide qandaq qaraydighanliqini soridi. Nuri buninggha qarita öz qarashlirini bayan qilishning ornigha uninggha qayturup so'al qoyup “Eger ehwal rasttinla ashundaq bolsa, ular néme üchün musteqil tekshürgüchiler yaki axbarat wasitilirining ashu jaylargha bérishini men'i qilidu? yéqinda ‛bazféd‚ gézitining Uyghurlar heqqide maqale yazghan muxbirini xitaydin qoghlap chiqardi. Undaqta, ular zadi némini yoshuruwatidu?” dédi.

Buninggha ulapla riyasetchi hazir sün'iy hemrahtin tartilghan süretlerning lagérlarni ashkara körsitiwatqanliqini tekitlep: “Közimiz körüwatqan nersilergimu ishenmemduq?” dep sorighanda wéktor gaw yenila bu uchurlarning yalghan ikenlikini éytip, “Shinjangdiki alte-yette milyon Uyghurdin bir milyonni lagérgha soliwaldi, dégen qandaq gep? bu pütünley tétiqsizliq, bu pütünley yalghan. Bu kishilerni xata qarashqa apiridighan gep-sözler” dep jawab berdi.

Riyasetchi shuningdin kéyin söz élip, nuridin hazir xitay hökümitige tehdit peyda qiliwatqan térrorluq küchlirining ehwali heqqide qandaq qaraydighanliqini soridi. Nuri buninggha jawab bérip: “Herqandaq döletning öz bixeterlikini qoghdash heqqi bar. Bu gep mushu yerde tügidi. Emma muqimliq we döletning bixeterlikini bahane qilip milyonlighan ademni lagérlargha soliwélish zadila chek basmaydighan gep. Emdi ularning kimlerni lagérlargha soluwalghanliqigha qaraydighan bolsaq heyranliqtin yaqimizni tutmay turalmaymiz: qamaqtiki bu insanlarning köpi diniy ölimalar, saxawetchiler, sodigerler, ilmiy xadimlardur. Mesilen alsaq folklor alimi rahile we iqtisadshunas ilham toxti ene shundaq kishiler,” dédi.

Shuningdin kéyin riyasetchi mehdi hesen wéktor gawgha qaytidin so'al qoyup: “Bixeterlik bahaniside Uyghurlarning balilirigha muhemmed dégendek isimlarni qoyushni cheklesh, ularni meschittin cheklesh, hökümet xizmetchilirini roza tutushtin cheklesh, erlerning saqal qoyushini cheklesh dégendek cheklimilerni ijra qilish” ni qandaq chüshinish lazimliqini soridi. Emma wéktor gaw buni qet'iy inkar qilip: “Bu pütünley yalghan gep. Uyghurlar diniy erkinliktin toluq behrimen boluwatidu. Hazir shinjangdiki meschitler bekmu awat,” dédi.

Nuri türkel buninggha qattiq reddiye bérip, xitay hökümitining nöwette Uyghurlarni basturush üchün ijra qiliwatqan tedbirlirini bir-birlep körsetti hemde xitayning hazir xelq'araliq qanunlargha xilapliq qilishtin sirt öz qanunlirighimu xilapliq qiliwatqanliqini éytip sözini tügetti.

Emma wéktor yenila jahilliq bilen öz bayanlirida ching turup, “Üch xil küchler” ning tehditi mewjut boluwatqan ehwalda xitay hökümitining bir qatar “Bixeterlik” tedbirlirini éliwatqanliqi heqqidiki kona muqamni tekrarlidi.

Shuningdin kéyin riyasetchi nuri türkelge burulup, nöwette Uyghur dawasining “Insan heqliri” yaki “Sherqiy türkistanning musteqilliqi” din qaysisini nishan qiliwatqanliqi heqqide so'al soridi. Shuningdek eger musteqilliq nishan qilinsa xitay hökümitining buninggha yol qoymaydighanliqini tekitlidi.

Nuri türkel buninggha jawab bérip nöwette Uyghur teshkilatlirining Uyghurlarning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi üchün tinch shekilde küresh qiliwatqanliqini, Uyghurlarning herqachan barawerlikke teshna bolup kelgenlikini, shundaq bir künler kélip, Uyghurlar öz teqdirini özliri tallashqa nésip bolghanda Uyghurlarning xitaydin ayrilip chiqqan musteqil dölet bolushni xalishi we tallishi tamamen mumkinlikini, nöwette xitay hökümitining wehshiyane siyasetliri mahiyette Uyghurlarda mustemlikige qarshiliq körsitish rohini tawlawatqanliqini bildürdi.

Riyasetchi shuningdin kéyin wéktor gawgha yüzlinip: “Démek, xitayning özi Uyghurlarni ‛esebiy‚ likke mejburlawatqanliqi” ni tekitlidi. Emma wéktor gaw yenila “Üch xil küchler” ning mewjutluqi heqqidiki kona muqamni kötürüp chiqti.

Mezkur söhbet programmisi hepte axirida torlarda tarqalghandin kéyin Uyghur jama'iti ichide xéli chong ghulghula bolghanliqi melum. Biz bu munasiwet bilen nuri türkelni ziyaret qilghinimizda u aldi bilen “El jezire” ge oxshash dunyawi nopuzgha ige bir axbarat wasitiside xitay hökümitige wekillik qiliwatqan bir “Mutexessis” bilen bundaq yüzmu-yüz élishishning Uyghur dawasini xelq'aragha sunushta zor ehmiyiti barliqini bildürdi.

Biz uningdin wéktor gawdek “Uyghurlarning omumi saninimu bilmeydighan” bir mutexessisning qayta-qayta chek basmas geplerni tekrarlishi, uning arqimu-arqidin shunche ashkara pakitlarni inkar qilishini qandaq chüshinish lazimliqini soriduq. Nuri türkel bundaq kishilerning özi wekillik qiliwatqan hökümet üchün söz qilishtin bashqa wezipisi yoqluqini, emma uning mushu xil yalghanliri we ushshuqluqi arqiliq dunyagha xitay hökümitining mahiyitini we heqiqiy epti-beshirisini échip bérishke bolidighanliqini tekitlidi.

Melum bolushiche, bu qétimqi söhbet programmisi torlarda keng tarqilish bilen birge xitay hökümitining mahiyiti we Uyghurlarning hazirqi weziyitini xelq'aragha yene bir qétim anglitishta “Emeliy bir meydan ders boldi” dep qaralmaqta iken.