Хәлқара кәчүрүм: хитай уйғурларға қаттиқ зәрбә бериш һәрикитидә өлүм җазаси ишлитиватиду

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати сәйшәнбә күни өзиниң 2016-йиллиқ “дуня өлүм җазаси доклати” ни елан қилди. У доклатида, 2015-йили дуняда өлүм җазасиниң “биарам қиларлиқ” дәриҗидә көпәйгәнликини билдүрди.

Доклатта қәйт қилишичә, 2015‏-йили дунядики90% өлүм җазаси сәуди әрәбистан вә пакистанда иҗра қилинған. Лекин хитайниң 2015‏-йили өлүмгә буйруған адәм сани буниңға киргүзүлмигән.

Әмма хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң қаришичә, хитайда 2015‏-йили өлүм җазасиға буйрулғанлар дуняниң омумий өлүм җазаси йиғиндисидин ешип кетиду. У доклатида, хитайниң уйғурларға “қаттиқ зәрбә бериш” һәрикитидә өлүм җазаси ишлитиватқанлиқини тәнқид қилди.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати доклатида, 2015‏-йили хитай билән шималий корейә мустәсна дунядики башқа барлиқ дөләтләрдә җәмий 1900 дин артуқ адәм өлүм җазасиға мәһкум қилинғанлиқи, 1634 адәмниң өлүм җазаси иҗра қилинғанлиқини билдүргән.

Доклатта көрситишичә, бултур өлүм җазаси дуня миқясида шиддәтлик артип, алдинқи йилға қариғанда 54% ашқан. Лекин хәлқара кәчүрүм тәшкилати, хитайниң өлүм җазасини “дөләт мәхпийәтлики” дәп қарайдиғанлиқини, шуңа доклатида униң 2015‏-йили қанчилик адәмгә өлүм җазаси бәргәнликини елан қилиш имкани болмиғанлиқини билдүргән.

Униң қәйт қилишичә, хитайниң өлүм җазаси бәргән адәм сани мәлум болмисиму, әмма у хитайни йәнила дуняда өлүм җазасини әң көп иҗра қилидиған дөләт, дәп қарайдикән.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң баш катипи салил шатий сәйшәнбә күни елан қилған баянатида, хитай билән иран тизимликтики өлүм җазаси әң көп иҗра қилинидиған дөләтләр, дәп көрсәтти.

Салил шатей мундақ дәйду: “биз дуч кәлгән мәсилә, өлүм җазасини кәң көләмдә иҗра қиливатқан бир очум дөләтләр бар. Буни улар изчил давамлаштуруватиду. Бәзидә бу көпийип кишини чөчүтәрлик дәриҗигә берип йетиду. Хитай билән иран тизимликтики өлүм җазасини әң көп иҗра қилидиған 2 дөләт.”

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң доклатида көрситишичә, 2015‏-йили иран 977 адәмгә өлүм җазаси бәргән. Әмма хәлқара кәчүрүм тәшкилати, “2015‏-йили хитайда миңлиған адәмгә өлүм җазаси берилгән шундақла йәнә миңлиған адәм өлүм җазасиға мәһкум қилинған” дәп қарайдиғанлиқини билдүргән.

У доклатида, хитайниң өлүм җазасини уйғурларға ишлитиватқанлиқини тәнқидләп, “хәлқара кәчүрүм тәшкилати хитайниң өлүм җазасини ‛зораван террорлуқ‚ вә ‛диний әсәбийлик‚ нишан қилинған ‛қаттиқ зәрбә бериш‚ һәрикитидә уйғур аз санлиқ милләт кишилиригә қарши ишлитиватиду, дәп қарайду. Тәшкилатимиз 2015‏-йили шинҗаң уйғур аптоном районида өлүм җазаси берилгән яки өлүмгә мәһкум қилинғанлар һәққидә һечқандақ учур алмиди. Шундақ болсиму, 2015‏-йили 24‏-март күни йүннән өлкисидә 3 уйғурға җазаси берилди” дегән.

Хитай һөкүмити 2015‏-йили кунмиң пойиз истансиси һуҗумиға четишлиқ дәп 3 уйғурға өлүм җазаси бәргән. Даириләр у 3 уйғурни һуҗумға қатнашқан 5 уйғур билән бир гуруппидики адәмләр, дәп әйиблигән. 2014‏-Йили 1‏-март күни йүз бәргән һуҗумда 31 адәм өлгән иди.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң баш катипи салил шатий чаршәнбә күни америка чнн телевизийә қанилиниң зияритини қобул қилғанда, хитайдики өлүм җазасиниң әң еғир зиянкәшликигә учраватқан хәлқ уйғурлар икәнликини көрсәтти.

Салил шатий: “биз шу нәрсини ениқ билимиз, хитайда өлүм җазаси берилгән адәм сани дунядики башқа барлиқ дөләтләрниң омумий йиғиндисидин көп. Бу наһайити әпсуслинарлиқ әһвал. Бу әһвал изчил давамлишиватиду. Униңда өлүм җазаси мәвҗут башқа барлиқ дөләтләрдә йүз бериватқан әйнән әһвал йүз бериватиду. Өлүм җазасиниң әң еғир зиянкәшликигә учраватқан хәлқ йәнила аз санлиқ милләтләр. Мәсилән, хитайда уйғурлар. У, өлүм җазасини уйғурларға қарши турушқа ишлитиватиду” дәп көрсәтти.

Америка уйғур бирләшмисиниң қаришичә, хитайда өлүм җазасиға һөкүм қилинған мәһбусларниң ичидә уйғурлар зор салмақни игиләйду. Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси илшат һәсән: “бу, хитайниң өлүм җазасини ‛дөләт мәхпийәтлики‚ дәп чиң сақлишидики түп сәвәб” дәп көрсәтти.

Илшат һәсән: “мәхпийәтлик дәп сақлишидики сәвәб чүнки, уйғурниң сани, салмиқи пүтүн хитайдики милләтләр ичидә әң көп. Мутләқ көп санни игиләйду. Бу йәрдә биз хитайниң сотини мәйли өлчәмсиз, қараңғу вә қалаймиқан дәйли, әйтавур хитай өзиниң аталмиш қануни, тоқулма җинайәтләр билән уйғурларға өлүм җазаси берип, мәхпий иҗра қилип келиватиду. Бу йәрдә селиштурғанда хитайниң ичидә өлүм җазаси асасән қатиллиқ җинайити өткүзгән хитайларға берилиду. Бу бәк көп санлиқ әмәс. Әмма уйғурларни террорлуққа бағлап сотлайду. Буларниң сани хитай үчүн мәхпийәтлик.” деди.

Илшат һәсән, хитай һөкүмитиниң уйғурларға алақидар делоларда қанун тәртипини бир чәткә қайрип қоюватқанлиқини әскәртип, б д т хитайға бесим ишлитишкә чақирди.

Илшат һәсән: “б д т ға күчимизниң баричә материял вә испатларни йоллап, шу арқилиқ, хитайниң қануни арқилиқ уйғурларға елип бериватқан қирғинчилиқини тохтитишиға бесим қилишини, хитайни елип бериватқан сотлирини тохтитип, қайта тәкшүрүш елип беришқа зорлап, бесим қилишини тиләймиз вә шуниңға чақиримиз” деди.

Салил шатий болса, өлүм җазаси әдлийә мустәқил болмиған дөләтләрдә әң көп иҗра қилиниватқанлиқини әскәртип, хитайда сотланған мәһбусларниң мутләқ көп қисминиң асасән җазаға һөкүм қилинидиғанлиқини билдүрди.

У сәйшәнбә күни елан қилған баянатида мундақ дәйду: “бу ишлар көпинчә, адил сот системиси йоқ, хитайдәк мустәқил әдлийә системиси болмиған дөләтләрдә йүз бериватиду. Иран вә сәуди әрәбистанда бу, мәхпий сот арқилиқ елип бериливатиду. Өлүм җазаси болупму һөкүмәткә қарши мәлум сиясий гуруһларни нишан қилмақта.
Хәлқара кәчүрүм тәшкилати у кишиләрни ‛виҗдан мәһбуслири‚ дәп атайду. Бу кишиләр өзиниң ипадә вә сөз әркинликини қолланған кишиләрдур. Хитай мәсилисигә кәлсәк, хитайда сотланған кишиләрниң җазаға мәһкум қилиниш нисбити асасән  100% гә йетиду.”

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң илгири сүрүшичә, хитай өлүм җазасини кәң көләмлик ишләтсиму, әмма униң бәзи җинайәтләргә бәргән өлүм җазаси хәлқара қанун рамкисиға чүшмәйдикән.

У доклатида, хитай алий хәлқ сот мәһкимиси 2007‏-йили өлүм җазасини тәтбиқлаш һоқуқини йиғивелип, бәзи ислаһатларни елип барғанлиқини, буниң нәтиҗисидә, өлүм җазасиниң азайғанлиқини билдүргән.

Әмма өлүм җазаси азайған болсиму, лекин хитай һөкүмити өлүм җазасини давамлиқ мәхпий тутқачқа, өлүм җазасиниң зади қанчилик азайғанлиқини билишкә мумкинчилик болмайватқанлиқини тәкитлигән.