Пиланлиқ туғут сияситидики өзгириш миллий аптономийилик районларни йоқитиш қәдимиму? (1)

Хитайниң шинхуа тори қатарлиқ һөкүмәт ахбарат васитилири учур тарқитип, 28‏-июл күнидин етибарән уйғур аптоном районида пиланлиқ туғут йеңи сиясити йолға қоюлғанлиқини, җүмлидин райондики хәлқләрниң милләт айримай туруп, шәһәр нопуси 2 пәрзәнт, йеза нопуси 3 пәрзәнт көрүшкә болидиғанлиқини җакарлиди. Хитай хәвәрлиридә, бу “барлиқ милләтләргә баравәр муамилә қилишниң ишқа ашурулуши” дәп тәрипләнди. Бирақ, чәтәлләрдики көзәткүчиләр бу йеңи пиланлиқ туғут сияситиниң хитайдики маруң башчилиқидики бир қисим мутәхәссисләр оттуриға қоюватқан миллий аптономийәлик районларни йоқитиш һәққидики тәшәббуси билән мунасивәтлик икәнликини билдүрмәктә.

Уйғур елидә ‏‏1975-йиллардин тартип иҗра қилинип кәлгән пиланлиқ туғут сияситигә асасән, уйғур қатарлиқ йәрлик милләтләрниң шәһәр нопуслуқлириниң икки пәрзәнтлик, йеза нопуслуқларниң 3 пәрзәнтлик болушиға йол қоюш бәлгиләнгән. Уйғур елидики хитайларға болса хитайниң башқа өлкилиридики охшаш шәһәр нопуслуқлар бир пәрзәнт, йеза нопуслуқлар икки пәрзәнт билән чәклинип кәлгән. Бирақ, 28-июл күнидин башлап уйғур елидә хитайларға қоюлған бу чәклимә бикар қилинип, уларниңму райондики уйғур қатарлиқ милләтләргә охшашла шәһәр нопуси 2 пәрзәнт, йеза нопуси 3 пәрзәнт көрүшкә болидиғанлиқи җакарланған.

“йәр шари вақти” гезити бу һәқтә инглизчә қилип тарқатқан хәвиридә, хуаң венҗиң исимлик бир нопус мутәхәссисиниң сөзини нәқил қилип туруп, “бу йеңи өзгириш дөләтниң барлиқ милләтләрниң баравәрликигә һөрмәт қилидиғанлиқини ипадиләп бериду. Буни чоқум башқа районларғиму, болупму башқа аз санлиқ милләтләр райониғиму кеңәйтиш керәк” дәп язған. Шинхуа агентлиқиму хәвиридә буниң милләтләрниң баравәрликини тәшәббус қилиш болуп һесаблинидиғанлиқини илгири сүргән.

Әмма бу хәвәр чәтәлләрдики уйғур көзәткүчиләрниң күчлүк диққитини һәм шундақла наразилиқини қозғиди. Америка-уйғур бирләшмиси рәиси, вәзийәт анализчиси елшат һәсән әпәнди бүгүн радиомизға қилған сөзидә, буниң хитай илгири сүргәндәк қандақтур милләтләр баравәрлики әмәс, әксичә райондики хитайларға техиму көп туғуш, көпийиш пурсити бериш вә ақивәттә районниң нопус қатлимини өзгәртишни мәқсәт қилғанлиқини билдүрди.

Елшат һәсән әпәнди сөзидә йәнә, хитайда маруң қатарлиқ бәзибир мутәхәссисләрниң “иккинчи әвлад милләтләр сиясити” дәйдиған бир тәшәббусни көтүрүп чиққанлиқини, әмма уни әмәлийләштүрүш үчүн алди билән милләтләрниң алди билән һоқуқтики баравәрликиниң ишқа ашурулуши керәкликини билдүрди.

Уйғурларниң мәсилисини йеқиндин көзитип келиватқан, америкалиқ антрополог, җорҗ вашингтон университетиниң профессори шан робертс әпәндиму пиланлиқ туғут сияситидики бу өзгиришниң юқирида елшат һәсән әпәнди тилға алған “иккинчи әвлад милләтләр сиясити” билән мунасивәтликликини ейтти. У мундақ деди: “мәнчә бу хитайда хелидин бери талаш-тартиш қилиниватқан ‛иккинчи әвлад милләтләр сиясити‚ билән мунасивәтлик. Бу идийини маруң қатарлиқлар оттуриға қойған иди. Йәни улар хитайдики аз санлиқ милләтләргә алаһидә муамилә қилинмаслиқи керәк, алаһидә муамилә қилишниң һаҗити йоқ, һәммисигә охшашла сиясәт йүргүзсә болиду, дегән идийини алға сүриду. Бу наһайити қизиқарлиқ бир муназирә. Уқум җәһәттин у худди американиң өз ичидики милләтләргә қаратқан сиясәтлирини асас алғандәк көрүниду. Әмма америкидики аз санлиқ милләтләрниң мәсилиси билән хитайдики аз санлиқ милләтләр мәсилиси бир-биридин түптин пәрқлиқ. Шуңа мән уни хитайдики милләтләр үчүн яхши бир өзгириш болиду, дәп қаримаймән. Бу әксичә милләтләр арисидики зиддийәтни йәниму өткүрләштүрүветиду”.

Шан робертс әпәнди америкидики милләтләр мәсилиси билән хитайдики милләтләр мәсилиси үстидики пәрқ үстидә тохтилип, хитай һөкүмити аз санлиқлар дәп атаватқанларниң әслидә йәрлик милләт икәнликини әскәртти. У мундақ деди: “америкидики аз санлиқ милләтләр америкиға пүтүнләй өз ихтиярлиқи билән көчүп кәлгән. юқирида тилға алғанлирим әлвәттә қара тәнлик америкилиқлар билән индиянларни өз ичигә алмайду. Индиянлар американиң йәрликлири. Шуңа америкада болупму индиянларниң йәрлик милләтликини нәзәргә елип туруп уларни алаһидә имтияз билән тәминләйдиған сиясәтләр бар. Мәнчә хитайдики аз санлиқ милләтләр дәп атиливатқанлар әслидә башқа дөләтләрдики йәрлик милләтләр билән охшаш. Болупму уйғурлар, тибәтләр вә шундақла йүннән өлкисидики бәзи милләтләр болса шу җайларда әслидила бар болған йәрлик милләтләр. Улар, хитайға кейин келип йәрлишип қалған корейәликләр вә яки русийәликләрдин пәрқләндүрүлүши керәк. Шуңа хитай һөкүмити уйғур, тибәт қатарлиқ милләтләргә йәрлик хәлқләр қатарида муамилә қилип туруп, уларни алаһидә имтиязлардин бәһримән қилиши керәк, дәп ойлаймән”.

Дәрвәқә, “йәр шари вақти” гезити уйғур райониниң пиланлиқ туғут сияситидики өзгириш һәққидики бу хәвиридә хитайниң дөләтлик милләтләр ишлири комитетиниң бир сабиқ рәһбири 2015‏-йили қилған “хитайдики миллий аптономийә райони системисидин пәқәтла бирла аз санлиқ милләт бәһримән болмайду һәм шундақла у пәқәт бирла аз санлиқ милләткә тәвә әмәс” дегән бир җүмлә сөзни алаһидә нәқил елип қойған.

Юқиридики бу сөз көзәткүчиләрниң пәрәзлирини күчәйтиш билән биргә уйғурлар арисида хитай һөкүмити бу арқилиқ шинҗаң уйғур аптоном районидин ибарәт миллий аптономийә районини кәлгүсидә йоқ қилишниң тәйярлиқини қиливатамду, дегән соалниму пәйда қилмақта. Бу һәқтики мулаһизиләрни кейинки аңлитишимизда давамлиқ диққитиңларға сунимиз.