Җаң чүншйәнниң “пиланлиқ туғутта баравәрлик” тәшәббуси тәнқидкә учриди

Уйғур елидики партком секретари җаң чүншйәнниң 28-июл йәкән вәқәсидин кейин елан қилған җәнубий уйғур районидики һәрқайси милләтләр арисида “пиланлиқ туғутта баравәрлик” ни йолға қоюш һәққидики тәшәббуси хәлқара мәтбуатларниң диққитини қозғиди.

Бу һәқтә пикир баян қилған уйғур паалийәтчилири вә сиясий анализчилар җаң чүншйәнниң бу тәшәббуси “отниң үстигә яғ чачқандәк вәзийәтни шәкилләндүрүп, уйғурларниң техиму көп қаршилиқ һәрикәтлиригә сәвәб болидиғанлиқи” ни оттуриға қойди.

2009-Йилдики 5-июл вәқәсидин кейин, хитай мәркизи һөкүмити уйғур елиға партком секретари қилип тәйинлигән җаң чүншйән 28-июл йәкән вәқәсидин кейин елан қилған мақалисидә, җәнубий уйғур районидики намратлиқни район вәзийитиниң муқимсизлиқидики асасий сәвәбләрниң бири, нуқтилиқ һәл қилинидиған мәсилә дегән. Җаң чүншйән йәнә җәнубий уйғур районида намратлиқни түгитиштә, “районда хизмәт пурсәтлирини көпәйтип,давалаш суғуртисини омумлаштуруш вә җәнубий уйғур районидики һәрқайси милләтләр арисида ‛пиланлиқ туғутта баравәрлик‚ ни йолға қоюш” ни тәшәббус қилған.

Уйғур аптоном райониниң партком секретари җаң чүншйән хитайда чиқидиған“әмәлийәт” журнилиниң 31-июлдики санида елан қилған “шинҗаңниң иҗтимаий муқимлиқини сақлаштики йеңи тәшәббуслар” намлиқ мақалисидә, уйғур районида муқим тәрәққият вәзийитигә капаләтлик қилиштики тәшәббуслирини оттуриға қойған. Җаң чүншйән мақалисидә җәнубий уйғур елида барғанчә көпийиватқан қаршилиқ һәрикәтлириниң сәвәби һәққидә тохтилип,“җәнубий уйғур районидики намратлар пүтүн уйғур аптоном районидики намратлар нисбитиниң 85%ni тәшкил қилиду. Намратлиқ райондики муқимсизлиқ амиллириниң бири” дегән. У мақалисидә йәнә, “җәнубий уйғур райониниң иқтисадини юқири көтүрүп, районда муқим иҗтимаий вәзийәт бәрпа қилишта, игиликни тәрәққий қилдуруп ишқа орунлишиш пурситини көпәйтиш; маарип-сәһийә тармақлирини күчләндүрүп, пуқраларниң сағламлиқ суғуртисини капаләткә игә қилиш; шуниң билән биллә, районда һәммә милләткә баравәр болған пиланлиқ туғут сияситини йолға қоюп, муқим туғуш сәвийисини капаләтләндүрүш керәк” дегән.

Уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлири барғанчә көпийиватқан, болупму 28-июл “йәкән вәқәси” йүз берип нәччә күндин кейинла, уйғур аптоном райониниң партком секретари җаң чүншйәнниң “пиланлиқ туғутта баравәрлик тәшәббуси”ни ашкара оттуриға қоюши уйғур паалийәтчилири вә сиясий анализчиларниң тәнқидигә учриди.

Дуня уйғур қурултийи баянатчиси дилшат ришит әпәнди вә америкидики сиясий анализчи елшат һәсән әпәндиләр радиомиз зияритини қобул қилип, җаң чүншйәнниң уйғур районида “пиланлиқ туғутта һәммә милләт баравәр болуш” сияситини тәнқидлиди. Улар “җаң чүншйәнниң уйғурларға қарита пиланлиқ туғут сияситини күчәйтишни ашкара тәшәббус қилиштики мәқсити райондики уйғурлар нопусини азайтишни ашкара тәшәббус қилиштин ибарәт” дәп әйиблиди.

Дуня уйғур қурултийи баянатчиси дилшат ришит нөвәттә уйғурларниң барғанчә көпийиватқан қаршилиқ һәрикәтлириниң сәвәблиридин бири, уйғурларға қаритилған пиланлиқ туғут сиясити икәнликини тәкитләп, җаң чүншйәнниң бу тәшәббуси шәрқий түркистанда техиму көп қаршилиқ һәрикәтлиригә сәвәб болидиғанлиқини тәкитләп, хитай һөкүмити вәкили болған җаң чүншйәнниң нөвәттә уйғурларға қарита сиясәтни юмшитишниң орниға вәзийәтни техиму қатмаллаштуридиған сиясәтни тәшәббус қиливатқанлиқини әйиблиди.

Узундин буян уйғур вәзийитини көзитип келиватқан сиясий анализчи елшат һәсән әпәнди өз қаришини оттуриға қоюп, җаң чүншйән оттуриға қойған тәшәббусниң, әмәлийәттә узундин буян уйғурларға қарита йолға қоюлуп келиватқанлиқини, әмма җаң чүншйәнниң өз мақалисидә пиланлиқ туғут сияситини йәниму күчәйтишни ашкара тәшәббус қилиши уйғур райони вәзийитини техиму кәскинләштүрүветиши мумкинликини билдүрди.

Җаң чүншйән, 2009-йили үрүмчидә йүз бәргән 5-июл үрүмчи вәқәсидин кейин, хитай мәркизи һөкүмити уйғурларни қаттиқ бастуруш билән тонулған уйғур аптоном райониниң сабиқ партком секретари ваң лечүәнни йөткәп кетип, униң орниға тәйинлигән әмәлдар. Әйни чағда хәлқара мәтбуатларда җаң чүншйәнниң уйғур аптоном районида нисбәтән юмшақ сиясәт йүргүзүши мумкинлики һәққидә мулаһизиләрму елан қилинған. Әмма 2010-йилдин башлап, хитай мәркизи һөкүмити “шинҗаңға ярдәм” намида, уйғур районидики байлиқ мәнбәлирини 19 хитай өлкә, шәһәрлириниң ечишиға бөлүп берип, районда йеңи хитай көчмәнлирини көпәйтип, йәрлик уйғурларни тәрәққиятниң сиртида қалдуруп, уйғурларниң әнәниви мәдәнийити, тили вә диний етиқади қатарлиқларға қаратқан чәклимиләрни күчәйтип, уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлириниң көпийишигә сәвәб болди. Җаң чүншйән партком секретари қилип тәйинләнгән бу бу бирқанчә йилдин буян, болупму бултур йил ахиридин башлап, уйғур елида хитай һөкүмити арзу қилған тинч-муқим вәзийәтниң орниға, уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлириниң йәниму көпийиши вә бу хил қаршилиқ һәрикәтлириниң хитай өлкә, шәһәрлиригә қәдәр кеңийип, пүткүл хитайда вәзийәт җиддийлишип, хитай пуқралирида “террор вәһимиси күчәйгән вәзийәт” ниң шәкиллиниши, хәлқара мәтбуатларниң йеқиндин буянқи асаслиқ темилириниң биригә айланмақта.