Da'iriler xotende tughmasliq opératsiyisini mejburiy élip barmaqta

Yéqinda radiyomizgha kelgen inkaslargha qarighanda, xitay da'iriliri Uyghur élining jenubidiki Uyghurlar zich olturaqlashqan 3 wilayet, bir oblastta Uyghurlarning pilandin artuq perzent körüshini qet'iy cheklesh üchün qaytidin pilanliq tughut siyasetlirini chingitqan bolup, bolupmu xoten diyarida, ayallargha tughmasliq opératsiyisini mejburiy élip bérish we artuq tughqanlargha éghir jerimane qoyushni omumlashturmaqta iken. Bu uchur xoten wilayitidiki munasiwetlik tarmaqlar teripidin delillendi.

Oqurmenlirimizdin birining yetküzgen uchurigha qarighanda, bu oqurmenning xoten qaraqashta olturushluq bir qiz qérindishi bir ay ilgiri nahiyidiki özi olturushluq mehelle komitéti we pilanliq tughut xadimlirining mejburlishi bilen menggü tughmasliq opératsiyesi qildurghan bolup, salametliki hazirghiche eslige kelmigen hemde özi we a'ilisi éghir rohiy azabta qalghan. Oqurmenning éytishiche, bu qiz qérindishi ikki perzentlik bolup, özi 30 yashlarda, sheher nopusi iken.

Oqurmenning qiz qérindishining éytqanlirini neqil élishiche, xoten diyarining her qaysi jaylirida pilanliq tughut xadimliri, idare-organlarda we öymu-öy kirip ayallarning tughut ehwalini tekshürüp, yéngi siyaset boyiche pilandin artuq perzent körgenlerning özini melum qilip, pilandin artuq her bir baligha 30 ming somdin jerimane tölesh we tughmasliq opératsiyesi qildurushi shertlikini uqturghan. Mes'ul xadimlar yene, tekshürüshke kirgen a'ililerni waqtida pilandin sirt tughulghan balilarni melum qilip jerimane tölimigende, pash bolup qalghanlargha on hessilep jerimane töleydighanliqini we yéqinda élan qilghan ashqunluqqa qarshi turush qanuni boyiche, “Pilanliq tughut siyasitige boysunmasliq” bilen jinayi jawabkarliqi sürüshte qilidighanliqi heqqide qattiq agahlandurghan.

Biz pilanliq tughut siyasitining xotendiki yéngi ijra'atliri heqqide kelgen bu uchurlarni delillesh yüzisidin, xotenning oxshimighan jayliridin melumat élishqa tirishtuq, deslep xoten wilayetlik hökümet tarmiqidiki wilayetlik nopus we pilanliq tughut ishxanisi bilen alaqileshtuq, téléfonni alghan xitay xadim özining yéngi kelgenlikini pesh qilip bu heqte bashqa jawab bermidi.

Biz qaraqash nahiyilik nopus we pilanliq tughut kespiy téxnika mulazimet merkizige téléfon uliduq:

‏- Hazir, sheher nopusigha 2 bala élishqa ruxsetmu? 3 balimu?
- Hazir 2.
- Shu 2 bala élip bolghan bolsa, tughut cheklesh opératsiyesi qildurushi kérek iken dep bir uqturush chiqiptu dep anglighantim.
- Artuq tughqanlarning gépimikin u, jerimane élip shularni opératsiye qilidiken dep anglighan shu, idaridin biwasite orunlashturuwétiptu, men éniq bilmeydikenmen.
- U opératsiyeni oymu-öy tekshürüp qiliwatamdu-ya özlükidin ixtiyariy qiliwatamdu?
- Her ayda bir tekshürüshi bar ayna... He.
Bu xadim gep ariliqida, ishxanisidiki yene birining sözini anglighandin kéyin téléfonni qoyuwetti.

Biz da'iriler élip bériwatqan bu siyasetning yene müjmel tereplirige jawab izdesh uzun, doxturxanilar we dawalash ponkitlirigha téléfon ulap körduq.

Xotenning eng chet yaqiliridin langru yéziliq ana, balilar saqliq saqlash merkizide közetchilik qiliwatqan bir er kishi, téléfonni aldi, u bu siyasetni éniq bilmisimu, jawabliridin bu yézidikilergimu tughut cheklesh opératsiyesining jiddiy élip bériliwatqanliqi delillendi :

- Hazir hemme yerde 2 balidin artuq tughqanlargha tughut cheklesh opératsiyesi qiliwétiptughu, uni doxturxanida qilamdu? nede qilidu?
- He, he, doxturxanida qilidu buni.
- Bikarliqmu opératsiye?
- 7-Yüz koy töleydu, opératsiye qilip bolghanda qayturup béridu.
- Ikki baliliq bolup bolghanlarni opératsiye qilamdiken? sherti néme siyaset boyiche?
- Uni hazir 3 tin artuq ziyade tughqanlargha qilighliq.
- Hazir shuni qiliwatamdu?
- Qilighliq. Uni qilmisa bolmaydu, qilish mejburiyet.
- Her bir artuq tughqan baligha qanche jerimane alidu?
- Uni taza bilmeydikenmen. Mushege kélip sorisila bolidu uni.

Guma nahiye yéngiye yéziliq dawalash ponkitining séstrasi yéziliq doxturxanida tughut cheklesh opératsiyesi qilish shara'iti bolmighachqa, shertke toshqan ayallarni tughmasliq opératsiyesini qildurush üchün nahiyelik doxturxanigha yollawatqanliqini bildürdi. Uning sözliridin yene, xitay qanunida yéza nopusidikilerning esli 3 perzentlik bolushi belgilen'gen bolsimu, emma da'irilerning hökümettin ma'ash alidighan xizmetchilerge, yéza nopusi bolghan teqdirdimu ularning 2din artuq bala élishini cheklewatqanliqi ashkarilandi.

- Tughut cheklesh opératsiyesini mushu yézidimu qilamdu ‏- ye?
- Yaq bizning mayede qilmaghliq, nahiyege apirip qildurupla bizge béridu, biz meyede dawalaymiz. Doxturxanida undaq shara'itimiz yoq.
- Uni 2 bala élip bolghan bolsa choqum qilamdu?
- Choqum qilish kérek.
- Siyaset boyiche sheherge 2, yézigha 3 bala ruxsettighu?
- Mesilen siz we yoldishingiz yéza nopusi xizmetchi emes, xizmetchi bolmisingiz, ayna u déhqanlirining 3 ya ayna balisi.
- Déhqan nopusi 3, sheher nopusi 2 ma?
- Xizmetchiligimu 2.
- He déginingiz yéza nopusi bolsimu, eger xizmetchi bolsa 2
- He'e ularghimu 2.
- Ikki bala tughup bolghan bolsa choqum tughmasliq opératsiyesi (‏jyéja) qilamdu?
- He shu jyéja shu he, choqum nahiyige bérip qilidu.
- Heq alamdu?
- U heqsiz, dora dawalashlirini mushu yerde yataq pulini töleydu. Opératsiye ishlirini bizmu bilmiduq. Choqum qilishi kérek, qilmisa bolmaydu. Shu hökümet orunlashturghan ish tursa ayna u siyaset tusa.
- Qachan chüshti bu siyaset?
- Uni men bilmeymen.
- U siyaset bashqa milletlergimu oxshashma? mesilen xenzulargha.
- Tangey, biz bilmiduq ayna, ashular qilingla deydu qilimiz. Qilmanglar dése qilmaymiz shu... Men yéziliq doxturxanining séstrasi peqet ishni buyruydu, biz buyrughan ishnila qilimiz. Bashqa ishni bilmidim.
- Bu siyasetni qachan bashlidi bilemsiz?
- Ishqilip 1, 2 ay, mushu 2017 kirgeningzi bar ayna.

Xitay da'iriliri téxi yéqindila Uyghur aptonom rayonida, az sanliq milletlerge yolgha qoyulghan, yéza nopusigha 3, sheher nopusigha 2 perzentlik bolush hoquqidin xitaylarningmu oxshash behrimen bolidighanliqini élan qilghan idi. Xitay hökümitining Uyghur rayonida xitaylargha pilanliq tughut siyasitini qoyup bérip, ularni köp perzentlik bolushqa, köplep Uyghur éligha köchüshke righbetlendürüwatqan bir peytte, eksiche Uyghurlarning qanunda belgilen'gen tughut hoquqidinmu toluq behrimen bolushini mushu xildiki qattiq qol siyasetler arqiliq cheklewatqanliqi Uyghurlarda naraziliq we qarshiliqlargha seweb boluwatqan bolsa, kishilik hoquq teshkilatliri teripidin qattiq türde eyiblinip kelmekte.