Нопус қурулмисидики тәңпуңсизлиқниң хитайда муқимсизлиқ яритидиғанлиқи илгири сүрүлмәктә

Шаңхәй кочисида икки балини йетиләп кетиватқан киши. 2009-Йили 31-июл.

Хитай йеқинда 36 йилдин бери мәмликәт миқясида мәҗбурий йолға қойған ялғуз пәрзәнтлик пиланлиқ туғут сияситигә хатимә бәргәнликини елан қилди. Йәни хитайда һазир бир җүп әр-хотун икки пәрзәнтлик болалайду.

Хитай нопус мутәхәссисләрниң елан қиливатқан мақалилиридә көрситишичә, пиланлиқ туғут сиясити бүгүнки күнгә кәлгәндә хитайниң нопус қурулмисида қерилишиш нисбити алаһидә үстүн болуш, җинси пәрқидә әрләр көп, аяллар пәвқуладдә аз болушқа охшаш бир қатар еғир тәңпуңсизлиқ мәсилилирини елип кәлди вә буниң көп хил саһәләргә, һәтта пүткүл җәмийәт қурулмисиға тәсир көрситәләйдиған амилни шәкилләндүргәнлики үчүн хитай даирилириниң өзиниң пиланлиқ туғут сияситигә өзгәртиш киргүзүшкә мәҗбур болғанлиқи илгири сүрүлмәктә.

Хитай хәлқ ториниң 1-декабирда көрситишичә, хитай адәм күчи байлиқи вә иҗтимаий капаләт министирлиқи иҗтимаий капаләт тәтқиқат орни қатарлиқ бәш аппарат бирлишип 29-ноябир елан қилған “күтүнүш запас көрсәткүчи чоң, оттура шәһәрләрниң доклати” да көрситилишичә, хитай нопусиниң қерилишиш нисбити нисбәтән еғир икән.

Буниңға қарита мутәхәссисләр “кәлгүсидики күтүнүш вәзийити интайин кәскин, шуңа иҗтимаий капаләт системисини тохтимай мукәммәлләштүрүп, асасий күтүш суғуртисини тәрәққий қилдуруш билән биргә, сода суғуртиси қатарлиқ қошумчә суғуртиларниң тәрәққиятини илгири сүрүп, көп қатламлиқ күтүнүш капалити системиси шәкилләндүрүп, қериғанда күтүнәләйдиған болушни ишқа ашуруш керәк” дәп агаһландурған.

Хитай дөләт ишлар мәһкимиси ахбарат ишханисиниң торида 1-декабир хитай статистика баш идариси елан қилған доклатидин мисал елип көрситишичә, хитай нопус қурулмиси еғир дәриҗидә тәңпуңсиз болуп 2020‏-йилдин кейин хитайда “үч тәс болуш” көрүлидикән.

Буниң бири, хизмәтчи издәш тәс болуш: (әмгәк күчи аз болуш)

Һазир хитайда өсмүрләрниң нопуси кәң көләмдә төвәнлигән болуп, 2030-йилидин кейин запас әмгәк күчи зор дәриҗидә төвәнләйдиған болғачқа, еғир әмгәк күчи кризиси көрүлүп хитайда әмгәк күчи кәмчиллики 80 милйондин ешип кетидикән.

Йәнә бири, өйлиниш тәс болуш:

Алдинқи әсирниң 80-йиллириниң оттурилиридин башлап, хитайда қиз-оғул нисбити арисидики тәңпуңсизлиқ барғансери ешип бериватқан болуп, 2020-йилидин кейин %10 яш әрләр җора тапалмайдикән, қанчә кейин туғулған болса, бу әһвал шунчә еғир болидикән.

Әң еғир мәсилиниң бири, нопуста яшанғанлар нисбити әң көп, яшанғанда күтүнүш тәс болуш:

Санлиқ мәлуматта көрситилишичә, 2014-йили хитай дуня бойичә яшанғанлар әң көп дөләткә айланған.

Мөлчәрлинишичә, хитайда 2020‏-йилидин кейин җәмийәтниң яшанғанларни беқиш бесими гәвдилинип чиқидикән вә нопус қурулмиси түпәйлидин яшанғанларни беқиш кризиси партлайдикән.

“үрүмчи кәчлик гезити” хитайдики бу һәқтә мақалә елан қиливатқан мутәхәссисләрниң қарашлиридин нәқил елишичә, “нопусниң узақ мәзгиллик тәкши тәрәққият нишаниға йетиш үчүн, туғут сияситини тәңшәш вә мукәммәлләштүрүш билән биллә, туғут сияситигә мунасивәтлик болған иқтисадий, иҗтимаий тәрәққият вә аиливи тәрәққият сиясәтлирини тәтқиқ қилип түзүш, амминиң ғәм-әндишисини түгитип, туғут сияситиниң ролини йәниму яхши җари қилдурушқа тоғра келидикән.

Америкидики “бейҗиң баһари” журнилиниң муһәррири хупиң әпәндиниң қаришичә, хитайниң ялғуз пәрзәнтлик түзүмини икки пәрзәнтлик қилип өзгәртиш тәдбириниң нәтиҗисигә хитай ичидики мутәхәссисләрму охшаш үмидлик қаримайду, хитай һөкүмитиниң пиланлиқ туғут сиясити пүтүнләй мәғлуп болған болди. Мәғлуп болған бир сиясәткә түзитиш киргүзгән билән уму охшаш нәтиҗә бериду. Хитай һөкүмити пиланлиқ туғут сиясити сәвәблик келип чиққан яман ақивәтләрни тосуп қелишқа кечикип қалди, хитайдики нопус тәңпуңсизлиқ мәсилилирини икки пәрзәнт көрүшкә үндәш биләнла йеқин кәлгүсидә һәл қилип болалмайду, һазирқи тәдбирниң нәтиҗисини көрүш үчүнму аз дегәндә 30 йил күтүш керәк, әмма бу арида нопус бихәтәрлики учраватқан тәһдит еғирлайду. Хитай һөкүмити пиланлиқ туғут сияситидин ибарәт бу хатасиниң бәдилини хели узун муддәт тартиду. Шундақла нопус бихәтәрлики хитайниң муқимлиқиға әң еғир тәсир елип келәләйдиған җәмийитиниң һәр саһә, һәр тәрәплиригә четилидиған негизлик мәсилә.

Хупиң әпәнди йәнә, хитай һөкүмити нопус кризиси елип келидиған яман ақивәтләрни йениклитиш үчүн болупму әң еғир мәсилә болған нопуста яшанғанлар нисбити көп, яшанғанда күтүнүш тәс болуш мәсилисини һәл қилишта тоғра тәдбир қоллиниш керәкликини, яшанғанларниң параванлиқ күтүнүшини дөләт пүтүнләй үстигә алидиған иҗтимаий параванлиқ системисини бәрпа қилиши керәкликини көрсәтти.

Хупиң әпәнди йәнә, хитайниң нопус сияситиниң аз санлиқ милләтләргә көрситидиған тәсирлири һәққидә мундақ деди: “хитай һөкүмити икки пәрзәнтлик болушни йолға қоюш билән тәң аз санлиқ милләт районлириға көпләп хитай нопусини йөткимәктә, әмәлийәттә хитайларму у районларға беришни халап кәтмәйду, илгири биңтуән қуруш арқилиқ мәҗбурий йөткигән болса, әмдиликтә сиясәт арқилиқ пул вә башқа мәнпәәт берип давамлиқ йөткимәктә. Бәлким көчмән хитайлар тил, мәдәнийәт, дин, һәр тәрәптин аз санлиқ милләтләрдин пәрқлиқ болғанлиқтин уларға сиңишип кетиши натайин. Лекин хитай нопуси аз санлиқ милләтләр нопусниң қурулмисиға биваситә тәсир көрситәлмисиму, аз санлиқ милләтләр районидики омуми нопус қурулмисида көп санлиқни игиләйду-дә, хитай һөкүмити көчмән йөткәш билән бир тәрәптин ичкири өлкиләрниң нопус бесимини йеникләтсә, йәнә бир тәрәптин аз санлиқ милләт районлирини нопуси арқилиқ техиму муқим тутуп туралаймән, дәп ойлайду.”

Хитай нопус қурулмисиниң дөләт вәзийити вә иқтисадиға көрситидиған тәсирлири һәққидә мустәқил тәтқиқат елип бериватқан америка җорҗи вашингтон университетиниң иқтисад пәнлири доктор кандидати пәрһат билгин әпәнди болса, хитай һөкүмитиниң, хитай миқясида омумий хәлқни икки пәрзәнтлик болушқа үндәп мәхсус сиясәт йүргүзүватқан болса, уйғур вә башқа милләтләргә әксичә, аз туғуш иқтисадни юқири көтүрүшкә пайдилиқ дәп тәшвиқ қилип, башқа милләтләрниң нопусини азайтиш тәдбирлирини күчәйтиватқанлиқини тәнқид қилди.

У йәнә, хитай нопусини уйғур райониға йөткәш билән тәң уйғурларни тарқақлаштуруп, һәтта пиланлиқ һалда ичкири өлкиләргә йөткәш тәдбирлириниму биллә елип бериватқанлиқини шундақла хитай һөкүмитиниң бу арқилиқ уйғур елини мәңгүлүк бесивелишни мәқсәт қилидиғанлиқини оттуриға қойди.