Pa'aliyetchiler: Uyghur yoluchilargha qaritilghan belgilimilerde irqiy ayrimichiliq xaraktéri bar

Uyghur élidiki tekshürüsh ponkitlirining biride, xitay saqchi bir Uyghur qizning salahiyitini tekshürüp soraq qilmaqta. (Orni we waqti éniq emes)

Xitay hökümiti Uyghur élidiki hawa, tömür we uzun yolluq qatnash tügünliride Uyghurlargha qarita yolgha qoyghan belgilimiler kishilik hoquq organlirining tenqidige uchridi.

Ularning qarishiche, xitayning Uyghur yoluchilargha mexsus amanliq tekshürüsh ötkili tesis qilishi, ulargha térrorluq, diniy pa'aliyetke qarshi teshwiqat oqushluqlirini tarqitishi roshen irqiy ayrimichiliq xaraktérige ige bolup, bu, béyjing hökümitining Uyghur élide inaq jem'iyet berpa qilish teshwiqatigha xilap iken.

Uyghur aptonom rayonluq qatnash nazariti 21‏-iyul belgilime chiqirip, Uyghur ilidiki her qaysi nahiye, sheherler we ürümchi bilen ichkiri ölkiler otturisidiki uzun yolluq aptobus qatnishida ésimge qarap bilet sétish, yoluchining shexsi uchuri kompyutérgha kirgüzülüp, bilettiki uchur bilen yoluchining shexsi uchurining birdeklikige qarap aptobusqa chiqirilidighanliqini bildürgen.

Bu yil 1‏-séntebirdin bashlap resmiy yolgha qoyulidighan mezkur belgilime bingtu'enni öz ichige almaydu. Belgilimide, eger bilettiki uchur bilen yoluchining shexsi uchuri birdek bolmisa, yoluchi aptobusqa chiqirilmaydiken.

Da'iriler, uzun yolluq aptobus qatnishida yoluchilarning kimlikige qarap bilet sétishni 2012‏-yili yolgha qoyghan bolsimu, biraq hazirqi yoluchini aptobusigha tekshürüp chiqirish tüzümning tunji qétim yolgha qoyulushidur.

Bu, xitay da'irilirining bu yil 23‏-may térrorluqqa qarshi qattiq zerbe bérish herikiti bashlighanliqini élan qilip, Uyghur élide yolgha qoyghan her xil amanliq tedbirlirining bir qismi.

Biraq, da'irilerning qatnash sahesidiki amanliq tedbiri buning bilen cheklinip qalmighan.

D u q ning ilgiri sürüshiche, da'iriler yene, ayropilan we poyiz qatnishida Uyghurlar bilen xitay yoluchilargha ayrim amanliq tekshürüsh ötkili tesis qilip, Uyghur yoluchilar amanliq tekshürüshtin ötkende ulargha mejburi “Qanunsiz diniy pa'aliyetning aldini élish” namliq teshwiqat oqushluqi tarqitip bérilmekte iken. Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit, xitay da'irilirining térrorluqqa qarshi turush namida chiqarghan amanliq tedbirlirining roshen irqiy ayrimichiliq tüsi alghanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Qanunsiz diniy pa'aliyetning aldini élish” dégen bu teshwiqat oqushluqlirining xitaychisi yoq, peqetla Uyghurchisi bar. Bu étiqadi bar bir milletke bolupmu hazirqi ramzan éyida shiddet ajayip chékidin ashqan siyaset. Uningdin sirt, poyizgha chiqidighan Uyghurlar alahide tekshürüshtin ötishi kérek. Bizning ishenchlik uchurimizgha qarighanda bu korla poyiz istansisida resmiy shundaq bolghan. Bu irqiy kemsitishning éghir derijidiki delili, dések xatalashmaymiz. Xitayningki, oxshimighan milletlerning diniy étiqad, örp adetlirini hörmetleymiz, dep özining asasiy qanunida yézilghan bolsimu, emma millitimizning étiqadi, turmush örp adetlirige zerbe bérishni barghanséri kücheytiwatidu.

Biraq, xitay hökümiti Uyghur iligha xas rayon xaraktérlik bezi amanliq tedbirlirini alghandin bashqa, memliket xaraktérlik bezi amanliq tedbirlerni alghanliqi melum. Xitay hökümitining düshenbe küni tarqatqan “Puqralarning térrorluqqa taqabil turush qollanmisi” bu tedbirlerning bir türi.

Xitayning “Térrorluqqa taqabil turush qollanmisi” da xitay puqralirigha térrorluq gumandarlirini qandaq bayqash, térrorluq hujumigha uchrap qalsa qandaq qilish toghruluq bezi ügütler bérilgen. Qollanmida Uyghurlarning ismi ashkara tilgha élinmighan bolsimu, biraq bezi pa'aliyetchilerning qarishiche, bu qollanma Uyghurlargha qarshi roshen qaratmiliqqa ige.

D u q ning bash katipi nurmemet musabay, xitayning Uyghur élide eminlik we ittipaqliq tekitlisimu, biraq uning emeliyette izchil buninggha zit siyaset yürgüzüp kelgenlikini bildürdi.

Uning qarishiche, xitayning yuqiriqi amanliq tedbiri Uyghurlarning herikitini kontrol qilishni meqset qilghan. U, bu xil kontrolluq ushshaq Uyghur tijaretchilirining turmushigha éghir tosqunluq peyda qilidighanliqini ilgiri sürdi.

Nurmemet musabay mundaq dédi: xitayningki quruqluqtiki aptobus, poyiz hemmisige kimlik tekshürüshi, Uyghurlarning pütün herikitini monopol we kontrol astigha almaqchi. Bu hökümette ishlewatqan we uyaq-buyaqqa xizmet üchün seper qilidighanlargha bek tesir qilip ketmesliki mumkin. Emma yézidiki ushshaq tijaretchilerge, bolupmu bir künde 2-3 qétim sheherge qatnaydighan yaki u sheherdin bu sheherge mal apirip satidighan ushshaq tijaretchilerge bu qulaysizliq peyda qilidu. Yeni bizning bichare Uyghurlarning kündilik tijariti we ish-oqitige éghir tosalghu peyda qilidu.

Xitay hökümiti 22‏-may ürümchi“Etigenlik bazar hujumi” din kéyin, atalmish sherqiy türkistan térrorluq herikitige qarshi turushni xitayning memliket miqyasigha kéngeytken idi.

Bezi analizchilarning qarishiche, xitay hökümiti Uyghur qarshiliq herikitini térrorluq qilip körsitip, uni meqsetlik halda memliket xaraktérlik heriketke aylandurghan. Bu arqiliq xitay xelqining diqqitini térrorluqqa burap, xitay jem'iyitidiki hökümetke qarshi naraziliqning yölinishini burighan.

Nurmemet musabay, eger xitay tinchliq eminlik telep qilsa Uyghur basturushni toxtishishi kéreklikini eskertip, bolmisa sherqiy türkistanda hergiz muqimliq bolmaydighanliqi, Uyghurlarning omumi yüzlük musteqilliq yoligha mangidighanliqini agahlandurdi.

U mundaq dédi: xitay tinchliq we milletler ittipaq jem'iyette yashaymen deydiken, Uyghurlarni basturushni toxtishishi kérek. Uyghurni özining grazhdani, dep xitaygha oxshash mu'amile qilishi kérek. Uyghurgha ayrimichilik siyaset qollanmasliqi kérek. Eng bolmighanda özi chiqarghan qanunigha bolsimu hörmet qilghanda tinchliq peyda bolidu. Eger xitay birge yashaymen dése, kemsitish siyasitini yoq qilip, qanunda xitay puqralirigha néme bergen bolsa, Uyghurlargha shuni bérishi kérek. Uningdin sirt, 1955-yili özliri étirap qilghan aptonomiye qanunidiki Uyghurlarning milliy aptonomiyisige hörmet qilishi kérek. Uyghurlarning milliy örp-adet, milliy kimlikini qoghdashni hörmet qilishi, ijra qilishi lazim. Eng eqelliysi buni ijra qilsa, sherqiy türkistandiki qalaymiqanchiliqmu tügeydu. Xitay bir mezgil rahet yashaydu. Bolmisa, Uyghurlar özining musteqilliqini eslige keltürüsh üchün küresh qilidu. Chünki aptonomiyidin 55 yil ziyan tartti. Emdi Uyghurlar oylishishi kérek, bizning 55 yil aptonomiye, dep yashiduq bu yalghanchi bilen, emdi özimizning musteqilliqimizgha qaytimiz, dep 1949‏-yildin burunqi haletke qaytish üchün küresh qilishi kérek. Bu ularning heq-hoquqi.

Uyghur aptonom rayonluq qatnash nazaritining uzun yolluq yoluchilargha chiqarghan yéngi belgilimiside yene, salahiyet kimliki yoq yaki kimlikini yittürüp qoyghan yoluchilarning özi turushluq jaydiki j x organliridin ispat élip kélishi telep qilin'ghan. Kimliki yoq, biraq xitay amanliq organlirining qara tizimlikidiki “Nuqtiliq kishiler” uzun yolluq aptobus béliti sétiwélishni telep qilip yol xétige iltimas qilsa, saqchi organlirining ulargha yol-xéti bérish-bermesliki yene bir mesile bolup qélishi mumkin. Telep qilsa, saqchi organlirining seper qilishni telep qilip yol xéti telep qilsa, ulargha yol -xéti bérish-bermeslik yene bir mesile bolup qélishi mumkin.