Қазақистан уйғур зиялийлири: уйғур дияридики қериндашлиримизниң әһвали даим бизниң диққәт нәзиримиздә

Мәлумки, дуняниң һәр қайси аммиви ахбарат васитилиридә уйғур елидә шәкилләнгән вәзийәт, йәни хитай даирилириниң уйғур, қазақ, қирғиз вә башқиму түрк-мусулман милләтлиригә қаритилған бастуруш сияситиниң давам қилиниватқанлиқи һәққидә һәр хил мәлуматлар елан қилинмақта.

Шуларниң бири 21-өктәбирдә литваниң “курйер” тор бетидә елан қилинған “уйғурлар үчүн хитай лагерлири” намлиқ мақалида ейтилишичә, хитай даирилири уйғурларни диний, миллий, мәдәний җәһәтләрдин тәқиб қиливатқан икән. Хитай тәрбийәләш лагерлирида, йәни аталмиш “кәсип игиләш вә уни мукәммәлләштүрүш” мәркәзлиридә “әсәбийлик тәсири” астидики кишиләрни психик вә идийә җәһәттин қайта тәрбийәләш сияситини әмәлгә ашурмақтикән.

Омумән, уйғур елидә шәкилләнгән бүгүнки вәзийәт, болупму аталмиш “тәрбийәләш лагерлири”, йәни йеқинда хитай ойлап чиқарған “кәсип игиләш вә уни мукәммәлләштүрүш” мәркәзлиридә орун еливатқан азаб-оқубәтләр қазақистан уйғурлириниңму диққәт мәркизидә болмақта.

Игилишимизчә, хитайниң уйғур елидә болупму кейинки йилларда йүргүзүватқан қаттиқ қоллуқ сиясити қазақистан уйғурлирини биарам қилмақта. Сиясәтшунас қәһриман ғоҗамбәрди әпәндиниң пикричә, қазақистан уйғурлири хитайниң уйғур елидики тәқибләш сияситигә пүтүнләй қарши икән.

Қазақистандики уйғур паалийәтчилиридин бири турсун һаҗим арзийефниң ейтишичә, қазақистанлиқ уйғурлар өзлириниң уйғур дияридики қандашлириға көрситиливатқан зулумға қарши һәр хил мәзмундики вә шәкилдики әмәлий ишларниму йүргүзүп кәлмәктикән. У мундақ деди: “мәсилән, биз өткәндә роза ейида 190 дөләткә илтимас язған идуқ. Бизниң ана вәтинимиздә җаза лагерлирида бигунаһ хәлқимизни йиғивелип, хитай коммунистлири қолдин кәлгән ишни қиливатиду дәп хәт йезип, әвәттуқ. Қазақистандики уйғурлар кейинки вақитта буниңға бипәрва әмәс. Һәр биримиз қолимиздин келиватқан ишларни қиливатимиз. Биз салиһ худаярниң имза топлишиға өзимизниң һәссисини қошқинимизни дейәләймиз. яшлар, ханим-қизлар йеза-йезиларға берип, йол-йоруқ көрситип, имза санини 100 миңдин ашурушқа һәссисини қошти.”

Турсун һаҗим арзийеф уйғур елидики җаза лагерлирини йепишта қазақистанлиқ уйғурларниңму һәрикәт қилип, өз төһписини қошидиғанлиқини, буниң үчүн һәрикәт бирликиниң муһимлиқини тәкитлиди.

Биз уйғур дияридики җаза лагерлирини йепишқа қаритилған имза топлаш һәрикитигә актип қатнашқан яшлардин дилмуратқа мураҗиәт қилғинимизда у мундақ деди: “растини ейтсам, хәлқни көпи бизни күткән икән. Әмма қатнашсақ болатти дегән билән имза қоялмайдиған һаләттә иди. Шуниң үчүн биз хәлқтин исимлирини еливелип, латинчиға айландуруп, маңғуздуқ. Компютерни яхши билидиған яш балилардин, мениң билишимчә, алмутада 5-6 гуруппа болуп, уларму өз алдиға әвәтти. Бир адәмниң имзасини қоюш үчүн кәм дегәндә 10 минут кетиду. Әмди адәмләр миңлап-миңлап болғанлиқтин, яшлиримиз кечә-күндүз ишлиди. Биз бу ишни дәсләптила башлиған болсақ, униңдинму көп болатти. Хәлқ көп болди.”

Алмута вилайитиниң талғир наһийәсигә қарашлиқ бесағаш йезисида яшаватқан тонулған язғучи абдухалиқ мәһмудоф әпәнди қазақистанлиқ уйғурларниң уйғур елидики қериндашлири билән алақисиниң хели шалаңлишип қалғанлиқини оттуриға қоюп, мундақ деди: “бизму шуни нәзәрдә тутуп, вәтәнгә кичиккинә болсиму пайдимиз тегәмдекин дәп, имза топлашқа қатнаштуқ. Әмди бизниң шараитимизда милләт үчүн һазирқи дәврдә хизмәт қилидиған әң муһим нәрсә ¬- маарипни сақлап қелиш. Маарип болмиса, милләтниң келәчики болмайду.”

Абдухалиқ махмудоф һазир қазақистанниң уйғурлар олтурақлашқан барлиқ йеза вә шәһәрлиридә миллий маарипни сақлап қелиш мәсилисигә чоң әһмийәт бериливатқанлиқини илгири сүрди.

Мухтәр әвезоф намидики әдәбият вә сәнәт институтиниң профессори алимҗан һәмрайеф уйғур дияридики кейинки вақитларда йүз бериватқан вәқәләрниң көплигән башқиму уйғур зиялийлири билән бир қатарда өзиниму чоңқур ойларға, әндишиләргә селиватқанлиқини билдүрди. У мундақ деди: “ишикләрни ечиветиш сияситидин кейин нурғунлиған зиялийлиримиз йетилип чиққан иди. Улар җәмийәтниң йеңилинишиға өз төһпилирини қошқан. Улар чоң үмидләрни елип кәлгән иди. Әмма кейинки вақитларда буниң изиниң қалмайватқанлиқи наһайити ечинишлиқ. Шәхсән ялқун рози, ғәйрәтҗан осман, абдуқадир җалалидин болсун, уларда һеч қандақ нийәтни байқимиған идим.”

Алимҗан һәмрайеф уйғур елидики вәзийәт шундақла давам қиливәрсә, буниң паҗиәлик аяғлишидиғанлиқини илгири сүрди. У йәнә тил, мәдәнийәт, әдәбият, сәнәт, маарипниң уйғур хәлқиниң арзу-армини, миллий кимликиниң асаси икәнликини, хитайниң бастуруш сияситини чәклимисә болмайдиғанлиқини оттуриға қойди.

Сулайман дәмирәл намидики университетниң дотсенти дилнур қасимова ханим уйғур елидики қандашлириниң бүгүнки паҗиәлик тәқдири, җаза лагерлирида көплигән бигунаһ қериндашлириниң азаб чекиватқанлиқи һәққидә йетәрлик мәлуматларға игә болуватқанлиқини билдүрүп, мундақ деди: “уларниң қатарида даңлиқ язғучи-шаирлар, сәнәткарлар, алимларниң қийниливатқанлиқи тоғрилиқ аңлидуқ. 2008-Йили бейҗиңға бир топ алимлар билән илмий муһакимә йиғиниға барған идуқ. Уларниң нәқәдәр чоң алимлиқи, кичик пеиллиқлиқи, кәң қосақлиқлиқидин наһайити пәхирләнгән идим. Улар һәқиқий алимлар болуп, хәлқимизниң пәхри иди. Хитай һазир хәлқимизни хитайлаштуруватиду. Биринчи нөвәттә алимларни, язғучиларни вә башқиларни йоқатса, хәлқниңму йоқайдиғанлиқини билиду”.

Дилнур қасимова өз кәсипдашлири намидин пүткүл дуня уйғурлири билән бир қатарда уйғур елидики җаза лагерлириниң тез арида йепилишини тәләп қилидиғанлиқини илгири сүрди.

Мәлум болушичә, 2009-йилниң июл ейида үрүмчидә йүз бәргән қанлиқ паҗиә мунасивити билән қазақистан уйғурлири 19-июлда алмута шәһиридә чоң намайиш уюштурған иди. Бу сәккиз миң киши қатнашқан шу вақиттики уйғурлар өткүзгән әң чоң намайишларниң бири иди. Буниңдин ташқири җай-җайларда хатириләш паалийәтлири өтүп, пүткүл қазақистанлиқ уйғурлар 40 күн матәм тутқан иди.