Qazaqistan Uyghur ziyaliyliri: Uyghur diyaridiki qérindashlirimizning ehwali da'im bizning diqqet nezirimizde

Melumki, dunyaning her qaysi ammiwi axbarat wasitiliride Uyghur élide shekillen'gen weziyet, yeni xitay da'irilirining Uyghur, qazaq, qirghiz we bashqimu türk-musulman milletlirige qaritilghan basturush siyasitining dawam qiliniwatqanliqi heqqide her xil melumatlar élan qilinmaqta.

Shularning biri 21-öktebirde litwaning “Kuryér” tor bétide élan qilin'ghan “Uyghurlar üchün xitay lagérliri” namliq maqalida éytilishiche, xitay da'iriliri Uyghurlarni diniy, milliy, medeniy jehetlerdin teqib qiliwatqan iken. Xitay terbiyelesh lagérlirida, yeni atalmish “Kesip igilesh we uni mukemmelleshtürüsh” merkezliride “Esebiylik tesiri” astidiki kishilerni psixik we idiye jehettin qayta terbiyelesh siyasitini emelge ashurmaqtiken.

Omumen, Uyghur élide shekillen'gen bügünki weziyet, bolupmu atalmish “Terbiyelesh lagérliri”, yeni yéqinda xitay oylap chiqarghan “Kesip igilesh we uni mukemmelleshtürüsh” merkezliride orun éliwatqan azab-oqubetler qazaqistan Uyghurliriningmu diqqet merkizide bolmaqta.

Igilishimizche, xitayning Uyghur élide bolupmu kéyinki yillarda yürgüzüwatqan qattiq qolluq siyasiti qazaqistan Uyghurlirini bi'aram qilmaqta. Siyasetshunas qehriman ghojamberdi ependining pikriche, qazaqistan Uyghurliri xitayning Uyghur élidiki teqiblesh siyasitige pütünley qarshi iken.

Qazaqistandiki Uyghur pa'aliyetchiliridin biri tursun hajim arziyéfning éytishiche, qazaqistanliq Uyghurlar özlirining Uyghur diyaridiki qandashlirigha körsitiliwatqan zulumgha qarshi her xil mezmundiki we shekildiki emeliy ishlarnimu yürgüzüp kelmektiken. U mundaq dédi: “Mesilen, biz ötkende roza éyida 190 döletke iltimas yazghan iduq. Bizning ana wetinimizde jaza lagérlirida bigunah xelqimizni yighiwélip, xitay kommunistliri qoldin kelgen ishni qiliwatidu dep xet yézip, ewettuq. Qazaqistandiki Uyghurlar kéyinki waqitta buninggha biperwa emes. Her birimiz qolimizdin kéliwatqan ishlarni qiliwatimiz. Biz salih xudayarning imza toplishigha özimizning hessisini qoshqinimizni déyeleymiz. Yashlar, xanim-qizlar yéza-yézilargha bérip, yol-yoruq körsitip, imza sanini 100 mingdin ashurushqa hessisini qoshti.”

Tursun hajim arziyéf Uyghur élidiki jaza lagérlirini yépishta qazaqistanliq Uyghurlarningmu heriket qilip, öz töhpisini qoshidighanliqini, buning üchün heriket birlikining muhimliqini tekitlidi.

Biz Uyghur diyaridiki jaza lagérlirini yépishqa qaritilghan imza toplash herikitige aktip qatnashqan yashlardin dilmuratqa muraji'et qilghinimizda u mundaq dédi: “Rastini éytsam, xelqni köpi bizni kütken iken. Emma qatnashsaq bolatti dégen bilen imza qoyalmaydighan halette idi. Shuning üchün biz xelqtin isimlirini éliwélip, latinchigha aylandurup, mangghuzduq. Kompyutérni yaxshi bilidighan yash balilardin, méning bilishimche, almutada 5-6 guruppa bolup, ularmu öz aldigha ewetti. Bir ademning imzasini qoyush üchün kem dégende 10 minut kétidu. Emdi ademler minglap-minglap bolghanliqtin, yashlirimiz kéche-kündüz ishlidi. Biz bu ishni desleptila bashlighan bolsaq, uningdinmu köp bolatti. Xelq köp boldi.”

Almuta wilayitining talghir nahiyesige qarashliq bésaghash yézisida yashawatqan tonulghan yazghuchi abduxaliq mehmudof ependi qazaqistanliq Uyghurlarning Uyghur élidiki qérindashliri bilen alaqisining xéli shalangliship qalghanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Bizmu shuni nezerde tutup, weten'ge kichikkine bolsimu paydimiz tégemdékin dep, imza toplashqa qatnashtuq. Emdi bizning shara'itimizda millet üchün hazirqi dewrde xizmet qilidighan eng muhim nerse ¬- ma'aripni saqlap qélish. Ma'arip bolmisa, milletning kélechiki bolmaydu.”

Abduxaliq maxmudof hazir qazaqistanning Uyghurlar olturaqlashqan barliq yéza we sheherliride milliy ma'aripni saqlap qélish mesilisige chong ehmiyet bériliwatqanliqini ilgiri sürdi.

Muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutining proféssori alimjan hemrayéf Uyghur diyaridiki kéyinki waqitlarda yüz bériwatqan weqelerning köpligen bashqimu Uyghur ziyaliyliri bilen bir qatarda özinimu chongqur oylargha, endishilerge séliwatqanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Ishiklerni échiwétish siyasitidin kéyin nurghunlighan ziyaliylirimiz yétilip chiqqan idi. Ular jem'iyetning yéngilinishigha öz töhpilirini qoshqan. Ular chong ümidlerni élip kelgen idi. Emma kéyinki waqitlarda buning izining qalmaywatqanliqi nahayiti échinishliq. Shexsen yalqun rozi, gheyretjan osman, abduqadir jalalidin bolsun, ularda héch qandaq niyetni bayqimighan idim.”

Alimjan hemrayéf Uyghur élidiki weziyet shundaqla dawam qiliwerse, buning paji'elik ayaghlishidighanliqini ilgiri sürdi. U yene til, medeniyet, edebiyat, sen'et, ma'aripning Uyghur xelqining arzu-armini, milliy kimlikining asasi ikenlikini, xitayning basturush siyasitini cheklimise bolmaydighanliqini otturigha qoydi.

Sulayman demirel namidiki uniwérsitétning dotsénti dilnur qasimowa xanim Uyghur élidiki qandashlirining bügünki paji'elik teqdiri, jaza lagérlirida köpligen bigunah qérindashlirining azab chékiwatqanliqi heqqide yéterlik melumatlargha ige boluwatqanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Ularning qatarida dangliq yazghuchi-sha'irlar, sen'etkarlar, alimlarning qiyniliwatqanliqi toghriliq angliduq. 2008-Yili béyjinggha bir top alimlar bilen ilmiy muhakime yighinigha barghan iduq. Ularning neqeder chong alimliqi, kichik pé'illiqliqi, keng qosaqliqliqidin nahayiti pexirlen'gen idim. Ular heqiqiy alimlar bolup, xelqimizning pexri idi. Xitay hazir xelqimizni xitaylashturuwatidu. Birinchi nöwette alimlarni, yazghuchilarni we bashqilarni yoqatsa, xelqningmu yoqaydighanliqini bilidu”.

Dilnur qasimowa öz kesipdashliri namidin pütkül dunya Uyghurliri bilen bir qatarda Uyghur élidiki jaza lagérlirining téz arida yépilishini telep qilidighanliqini ilgiri sürdi.

Melum bolushiche, 2009-yilning iyul éyida ürümchide yüz bergen qanliq paji'e munasiwiti bilen qazaqistan Uyghurliri 19-iyulda almuta shehiride chong namayish uyushturghan idi. Bu sekkiz ming kishi qatnashqan shu waqittiki Uyghurlar ötküzgen eng chong namayishlarning biri idi. Buningdin tashqiri jay-jaylarda xatirilesh pa'aliyetliri ötüp, pütkül qazaqistanliq Uyghurlar 40 kün matem tutqan idi.