Qazaqistan Uyghur yazghuchiliri xitayning Uyghur diyaridiki edibler we ziyaliylarning tutqun qilinishi eyiblidi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2019.01.29
exmetjan-hashirigha-beghishlanghan-murasim.jpg Yazghuchi exmetjan hashirigha béghishlan'ghan murasimdin bir körünüsh. 2019-Yili 23-yanwar, almuta.
RFA/Oyghan

23-Yanwarda almuta shehiridiki milliy kutupxanida tonulghan Uyghur yazghuchisi we dramatorgi, qazaqistan jumhuriyitining xizmet körsetken erbabi exmetjan hashirining edebiyat we tiyatir heweskarliri bilen uchrishishi bolup ötti. Milliy kutupxana teripidin uyushturulghan mezkur murasimgha qazaq we Uyghur ziyaliyliri, jem'iyetlik birleshmiler wekilliri, her milletlerdin bolghan edebiyat we tiyatir heweskarliri qatnashti.

Bir qisim Uyghur edibliri we ziyaliyliri exmetjan hashirining edebiy ijadiyitige yuqiri baha bérish bilen birge qazaqistanda Uyghur edibliri we ziyaliylirining erkin ijadiyetlirige keng imkaniyetler yaritiliwatqan bolsimu, emma Uyghur diyaridiki Uyghur yazghuchilirining teqibleshke uchrawatqanliqi, köp sandiki yazghuchilar, ziyaliylarning lagérlargha we qamaq jazalirigha höküm qilin'ghanliqigha bolghan naraziliqlirini otturigha qoyushti.

Yighinni kirish söz bilen achqan milliy kutupxanining mudiri janat séydumanof Uyghur yazghuchisi exmetjan hashiriyning ijadiy hayatigha yuqiri baha berdi.

Bu qétimqi yighin'gha riyasetchilik qilghan qazaqistan yazghuchilar ittipaqining ezasi, sha'ir we terjiman da'ulétbék baytursinof exmetjan hashirining ömür bayani we ijadiy pa'aliyitige tepsiliy toxtaldi.

Uchrishishta sözge chiqqan qazaqistan yazghuchilar ittipaqining re'isi, körneklik sha'ir ba'urjan jaqip yazghuchining qazaqistan medeniyitining tereqqiyatigha qoshqan töhpisini yuqiri bahalap, uninggha pütkül qazaqistan yazghuchiliri namidin ton kiydürdi. Yazghuchi hörmitige béghishlan'ghan bu yighinda sözge chiqqan körneklik qazaq alimliri, yazghuchi we sha'irliri, medeniyet we jem'iyet erbabliri shundaqla Uyghurlardin tonulghan alim alimjan hemrayéf, rusiyelik sha'ir wélyam sadiqof, bir qatar Uyghur jem'iyet wekillirimu sözge chiqti.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan sha'ir da'ulétbék baytursinof mundaq dédi: “Bügün exmetjan aka bilen bir yaxshi uchrishish boldi. Uningda yazghuchining yazghan eserliri, uning toghriliq yazghuchilarning pikirliri we yazghuchining maqaliliri körgezme qiliniptu. Uning emgeklirige, yaxshi yazghuchi ikenlikige köpchilik pikir éytti. Exmetjan aka Uyghur-qazaq edebiyatigha altun köwrük boluwatqan adem. Uning qiliwatqan ishliri arqiliq uni hörmetlishimizge erziydu”.

Exmetjan hashiri bilen bolghan bu uchrishishta yazghuchi eserlirining körgezmisi uyushturuldi hem uning ijadigha béghishlan'ghan höjjetlik filim hawale qilindi. Yighin dawamida quddus ghojamyarof namidiki akadémiyelik dölet Uyghur muzikiliq komédiye tiyatiri yénidiki “Nawa” folklor ansambili artislirining orunlishida milliy naxsha-sazlar ijra qilindi.

Igilishimizche, exmetjan hashirining eserliri peqet ottura asiyadila emes, belki Uyghur éli oqurmenlirigimu yaxshi tonush iken. Ötken esirning 80-yillirining axirlirida Uyghur élining xelq neshriyatida yazghuchining tunji qétim “Yerge tökülgen yash” namliq powéstidin parchilar, “Turpan” zhurnilida bir qatar eserliri élan qilin'ghan idi. 2001-Yili “Dunya edebiyati” zhurnilida uning yuqirida atighan “Yerge tökülgen yash” namliq powésti toluqi bilen bésilghan idi.

Hazir bolsa Uyghur élidiki yazghuchilar bilen qazaqistandiki Uyghur yazghuchiliri arisidiki alaqiler pütünley üzülüp qaldi.

Ziyaritimizni qobul qilghan yazghuchi we dramatorg exmetjan hashiri pütkül Uyghur medeniyiti sirlirining Uyghur élide kömülüp yatqanliqini, kéyinki yillarda Uyghur diyaridiki yazghuchilar bilen alaqining tamamen üzülüp qalghanliqini échinishliq bilen tekitlidi. U Uyghur élide shekillen'gen weziyetke bola öz qarashlirini bildürüp, mundaq dédi: “Men 80 yilliqimni ötküzmeymen dédim, chünki méning qérindashlirim hazir hesrette, ghem-qayghuda. Xelqni qanche qiynighanséri, uning qelbide beribir ene shu qiynashlar qalidu. Ademning méngisini özgertish mumkin emes. Wetinige xizmet qiliwatqan ademlerning teqibge uchrawatqanliqi bizning qelbimizde eski nersilerni qalduruwatidu. Shuning üchün bumu uzaqqa sozulmas dep oylawatimen. Xelq üchün xizmet qiliwatqanlar xelq üchün yaralghanlardur. Ularni teqib astigha élish héch qandaq eqilge sighmaydu. Ular beribir tarixta qalidu.”

Qazaqistan yazghuchilar ittipaqining ezasi, sha'ir we yazghuchi télman nuraxunofning éytishiche, Uyghur élide shekillen'gen bügünki paji'elik ehwal özini Uyghur dep hésablaydighan her qandaq bir ademni, Uyghurlarni tughqan dep köridighan her qandaq bir türkiy xelqni béperwa qaldurmasliqi kérek iken.

Télman nuraxunof mundaq dédi: “Ana wetinimizdiki Uyghur edebiyati nahayiti chong edebiyattur. Shexsen özüm tarixiy wetinimizdiki chong yazghuchilardin ülge alghan. Wetinimizde insan hoquqining depsende bolushi, biz bilgen yazghuchilirimizning türmilerde azab chékiwatqanliqi bu Uyghur edebiyatigha bolghan toxtitish siyasiti, Uyghur edebiyatining erkinlikini yoqitish, uning xitay kommunistlirining éqimigha sélish bolup hésablinidu. Wetinimizdiki yazghuchilar eserlirining bügünki künde toxtap qélishi nahayiti paji'elik ehwal dep hésablaymen. Buninggha Uyghur yazghuchilar jem'iyitila emes, belki dunyadiki bashqa yazghuchilar jem'iyetlirimu awaz qoshushi kérek.”

Télman nuraxunof pütkül dunya yazghuchilirini Uyghur élidiki türmilerde azab chékiwatqan yazghuchilarni qutuldurushqa chaqirdi.

Yash sha'ir wilyam molotof Uyghur élidiki qérindashlirining bügünki ehwaligha nahayiti échinidighanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Wetinimizde yüz bériwatqan qirghinchiliqlar xelqimizning béshigha chüshken chong külpet. Her bir Uyghur mushu dawani özliri turuwatqan memliket bashchilirigha, dunya insan hoquqi komitétlirigha téximu chongqur we chong miqiyasta yetküzüshi kérek.”

Exmetjan hashiriy ijadiyitige béghishlan'ghan bu pa'aliyetke qatnashqan qazaqistandiki Uyghur yazghuchi edibliri xitay öz bayanlirida xitay hökümitini özlirining tarixi ana wetini bolghan Uyghur diyarida élip bériwatqan bu xil milyonlap insanni solighan lagérlirini taqashqa lagérlar we türmilerge tashlan'ghan bigunah Uyghurlarni, jümlidin ziyaliylarni, ediblerni qoyup bérishke, Uyghur tilidiki ma'aripni eslige keltürüshni, Uyghur milliy kimliki we medeniyitige buzghunchiliq qilmasliqqa chaqirdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.