Түркийәдики шәрқий түркистанлиқ қериндашлар учришиши йиғини хуласә доклати елан қилди

5-Нөвәтлик дуня шәрқий түркистанлиқлар қериндашлиқ учришиш йиғини 23-июндин 28-июнғичә түркийәниң дүзҗә шәһиридә 5 күн давам қилғандин кейин мувәппәқийәтлик ахирлашти.

Дуняниң охшимиған җайлиридин 110 дин артуқ уйғурниң қатнишиши билән ечилған бу йиғинда уйғурларниң диний етиқади, миллий мәдәнийити вә сиясий вәзийити тоғрисида охшимиған пикир вә тәклипләр оттуриға қоюлди.

Йиғин ахирида шәрқий түркистан маарип вә һәмкарлиқ җәмийитиниң рәиси һидайәтуллаһ оғузхан башчилиқида 10 вәкил сәһнигә чиқип йиғинниң хуласисини елан қилди.

У исламий ислаһат һәққидә мундақ деди:
‏-Хәлқимиз 1000 йиллардин бери ислам диниға етиқад қилип, өзиниң пак вә сап әқидиси билән диний ибадәтлирини иҗра қилип келиватиду. Хәлқимиз йеқинқи йиллардин бери һәм дин дүшмәнлири, һәм бәзибир тәнтәкләрниң маслишиши билән дуняда базар тапалмиған бәзибир пучәк вә азғун еқимларниң хирисиға дуч кәлди вә келиватиду. Буниң асаслиқ сәвәби, залим хитай һакимийитиниң хәлқимизни нәччә он йилдин бери илимсиз қоюш, динсизлаштуруш вә мусулман әллири билән болған алақини үзүп ташлаш үчүн елип бериватқан сиясәтлири вә бесимлиридур. Шунчә йиллиқ бесим сәвәбидин нурғун кишилиримиз диний илимдин мәһрум қалди, нурғунлири ислам динини хата яки чала-пучуқ өгинип, туюқ йолларға кирип қалди. Болупму, бәзибир гаңгирап қалған, үмидини йоқатқан яшлиримиз бундақ азғун мәзһәп яки тәриқәтләргә әза болуп, һәм диний әқидидә хаталашти, һәм хитай тәрипидин сиясий қисмаққа елинди.

Һидайәтуллаһ оғузхан доклатиниң сиясий ислаһат һәққидики қисмида төвәндикиләрни тәкитлиди:
‏-Хитайниң вәтинимиздә миллий, диний, иқтисадий, мәдәний, маарип, қисқиси һәммә тәрәптин йүргүзүватқан зулум-ситәмлик сиясити күндин-күнгә ешип кетиватиду. Хитай уйғурларни пүтүнләй ассимилятсийә қиливетиш үчүн, бир тәрәптин туғутни чәклисә, йәнә бир тәрәптин күнигә миңларчә хитай көчмәнни вәтинимизгә көчүрүп чиқирип, вәтинимизниң нопус қурулмисини пүтүнләй астин-үстүн қиливәтти. Бу мәсилә шу дәриҗигә берип йәттики, хитайлар тәп тартмастин вәтинимизни өзиниң ана юрти дәп қарайдиған әһвал барлиққа кәлди. Хәлқимизгә хизмәт йоқ, әркин тиҗарәт йоқ, йәни хәлқ иқтисадий җәһәттинму қисмаққа елинди. Пикрий әркинлик йоқ, мәтбуат әркинлики техиму йоқ. Шуңа вәтәндикиләрму вәтәнниң әһвалидин вақтида вә толуқ хәвәрдар болалмайватиду. Йәр үсти вә йәр асти байлиқлири булаң-талаң қилиниватиду, көчмән мәсилиси, ишләпчиқиришниң бинормаллиқи, екологийилик тәңпуңлуқниң бузулуши вә муһит булғинишини кәлтүрүп чиқирип, вәтинимиз яшиғусиз һаләткә кәлтүрүп қоюлуватиду. Хитайлар вәтинимизгә азғинә мәбләғ селип, тәрәққий қилдурған қилип көрситип, уйғурларниң хитай һакимийитигә болған нәпритини бесишқа тиришса, йәнә бир тәрәптин уйғурларға йүргүзүп келиватқан бесим вә зулумини тарихтин бери көрүлүп бақмиған дәриҗидә күчәйтмәктә. Шуңа сиясий ислаһат һәққидә мундақ бир нәччә түрлүк хуласә чиқарғили болиду:

1) Бирлик-баравәрликни күчәйтишкә тиришчанлиқ көрситиштин бурун идеологийәниң барлиққа келиши вә ениқ йол хәритисиниң сизилип болуши шәрт. Мана бу, әң муһим вә әң җиддий елип беришқа тегишлик сиясий хизмәтләрдин бири.
2) Бу муҗадилә һәрикитимизниң идеологийилик асаси 1933-йилидики шәрқий түркистан ислам җумһурийити вә 1944-йилидики шәрқий түркистан җумһурийәтлириниң идеологийилик асаслиридин кәлгән болғачқа, биз барлиққа кәлтүрмәкчи болғинимизму мушуларни асас қилған универсал идеологийә болуши лазим.
3) Башқилар йезип бәргән сенарийәләр бизниң сәһниләрдә ойналмаслиқи вә биз у сенарийәниң артислири болуп қалмаслиқимиз лазим.
4) Вәтән ичидикиләр билән болған биваситә мунасивитимиз үзлүксиз давамлишиши керәк.
5) Аримиздики пикир яки чүшәнчә айримичилиқини бир тәрәпкә қайрип қоюп, диалог арқилиқ бирлик вә баравәрликкә чақириқ қилишимиз вә асаслиқ ғайә үчүн йеқиндин һәмкарлиқ турғузушимиз лазим. Мәйли қандақла көз қарашқа игә болса болсун, миллий давамиз үчүн хизмәт қиливатқан, җан пидалиқ билән бир кишилик һәссисини қошушқа тиришиватқан һәрқандақ қериндишимизға тил тәгкүзмәслик, уларни кәмситмәслик, һақарәтлимәслик, чәткә қақмаслиқ билән бир вақитта, қурани кәриминиң: “пәрвәрдигариңниң йолиға башқиларни һекмәт вә чирайлиқ сөзләр билән чақириңлар” дегән айәтниң роһиға әмәл қилишимиз лазим.
6) Һазирқи вәзийәттә, бир тәрәптин ислам дунясиниң һимайисигә еришсәк, йәнә бир тәрәптин ғәрб әллириниң һесдашлиқини, һәмкарлиқини қолға кәлтүрүшимизму муһим.
7) Шәрқий түркистан тарихтин буян ислам дунясиға өчмәс төһпиләрни қошуп кәлгән муһим җуғрапийә болғанлиқи үчүн, шәрқий түркистанниң һөрлүккә чиқишиниң ислам дунясиниң тәрәққияти үчүн муһим шәрт икәнликини чүшинип йетишимиз вә чүшәндүрүшимиз лазим.
8) Һәрхил саһәдә оқу-оқутуш, маарип, тәлим-тәрбийә ишлириға техиму көп күч чиқиришимиз керәк. Чүнки вәтән вә хәлқимиз һәр саһәдә йетишкән ихтисас игилиригә бәкму еһтияҗлиқ. Болупму, сиясәт, хәлқара мунасивәт, қанун, хәлқара сиясәт, тарих қатарлиқ пәнләрдә көпләп алим йетишип чиқиши лазим.

Һидайәтуллаһ оғузхан тәшкилий ислаһат тоғрисида мундақ мураҗиәт қилди:

Вәтән үчүн вәтәнни ташлап чиқишқа мәҗбур болған кишилиримиз дуняниң һәрқайси җайлирида тәшкилат қуруп, вәтән муҗадилисини давамлаштуруп келиватқили нәччә он йил болди. Вәтән ичидики хәлқимиз вәтән сиртидики тәшкилатлардин наһайити чоң үмид күтүватмақта. Һалбуки, сиясий вә аммиви тәшкилатлиримиз қандақ қилғанда һәм өз мәвҗутлуқини сақлап қелиш билән биргә, техиму күчлүк һаләткә келәләйдиғанлиқи, һәм вәтән даваси йолидики хизмәт-паалийәтлирини техиму үнүмлүк һаләткә кәлтүрәләйдиғанлиқи үстидә мулаһизә йүргүзүп, тездин чоң ислаһат елип бериш пәйтиниң йетип кәлгәнликини чүшинип йетиш вә буниң конкрет пиланини түзүп чиқишқа тоғра кәлмәктә.
Мушу мәқсәт билән орунлаштурулған “тәшкилий ислаһат” дәрслири арқилиқ төвәндикидәк хуласә чиқириш мумкин:

1) Улуғвар ғайимизгә йетиш үчүн, барлиқ күчимизни шу ғайимизгә мәркәзләштүрүшимиз вә башқа пучәк ишларни нәзәрдин сақит қилишимиз керәк.
2) Тәшкилатлиримизниң қурулмисини сағламлаштуруш, саплаштуруш, ғоллуқ хадимларни хизмәткә сәпләш, хадимларни кәспийләштүрүш, уларниң ичидики йошурун күчни кәшип қилиш, шуниңға қарита тәрбийиләш вә хизмәт тәқсим қилиш лазим.
3) Келип чиқиши яки идарә қилғучилириниң кимлики намәлум җәмийәтләрниң аримизға суқунуп киришигә йол қоймаслиқ лазим.
4) Тәшкилатлиримизни хәлқара вәзийәтниң арқисидин сокулдимай, униң алдида маңидиған вә хәлқарада вәзийәт шәкилләндүрәләйдиған һаләткә кәлтүрүшимиз керәк.
5) Һәрқайси дөләттики партийәләр билән йеқин мунасивәт қуруп, шу дөләтләрниң парламентлирида давамиз үчүн муҗадилә қилишқа тиришчанлиқ көрситишимиз лазим.
6) Өзимиз турушлуқ дөләтләрдә җамаәт пикри топлаш арқилиқ һөкүмәткә бесим ишлитиш вә бу һөкүмәт арқилиқ хитай һакимийитигә бесим ишлитәләйдиған болушимиз керәк.
7) Инглизчә, әрәбчә вә башқа тилларда шәрқий түркистанниң әмәлий әһвали вә давасини тонуштуридиған көпләп китаб-журнал, гезит-материялларни нәшр қилишимиз лазим.

У ахирида сөзини хуласиләп шундақ деди:
‏-Вәтән ичи вә сиртидики әһвалимиз бәк җиддий, бәк хәтәрлик пәйттә турмақта. Хәлқимиз биздин бәкму чоң үмид күтмәктә, қилидиған хизмәтләр тағдәк дөвилинип, бизни сақлаватмақта. Даваниң күнсери улғийишиниң әксичә, даваға һәмкарлишидиған, давани үстигә алидиғанларниң сани күнсери аҗизлап, сәплиримиз шалаңлап қеливатмақта. Шуниң үчүн, мушу йәрдә олтурған қериндашлардин башлап шуни илтимас қилимизки, бир нәччә күндин бери аңлиған дәрслиримиз, қилған музакирилиримиздин савақ елип, өзимизни силкиветип, мушу дәрсләрниң роһиға асасән өзимизни ислаһ қилип, өз ичимиздики йошурун күчни қезишимиз, шуниңға асасән өзимизни тәрбийилишимиз, вәтән вә хәлқимизниң миллий муҗадилиси үчүн һәссиләп төһпә қошушқа атлинишимиз, сәпниң алдида мәшәл көтүрүп маңидиған, хәлқни тоғра йолға йетәкләйдиған зиялий, алим-өлималардин болушимиз керәк.