Yurt-makanliridin köchürülüwatqan qumul taghliqlirining bügünki ehwali (1)

Séyit baturning tughulghan yurti - nernasu kentining yiraqtin körünüshi.

Qumul wilayitini otturidin késip ötken tengritaghlirining sherqiy éteklirige yérim déhqanchiliq we yérim charwichiliq bilen shughullinip kelgen Uyghur déhqanlirining yurt-mehelliliri jaylashqan. “On ikki tagh” nami bilen meshhur bolghan bu taghliq rayonlar uzun tarixtin buyan özige xas qoyuq yerlik alahidilikini saqlap kelgen.

Wehalenki, 1980-yillarning bashlirigha kelgende, qumul sheherlik hökümet mexsus tür turghuzup, qumul taghliqlirini mehelle boyiche sheher etrapidiki susiz boz yerlerge olturaqlashturushqa bashlighan. Buning bilen nechche yüz yillardin buyan qumul taghlirini baza qilip öz aldigha igilik tikligen we özgiche medeniyet yaratqan bu taghliq kentler bir-birlep tashlinip qélish qismitige duch kelgen.

Igilishimizche, yéqinqi yillardin buyan qumul wilayetlik we sheherlik hökümet tarmaqliri mezkur türge sélinidighan mebleghni téximu köpeytip, taghliqlarni tüzlenglikke köchürüsh qedimini hessilep tézletken. Deslep qumul taghliridiki Uyghur charwichilirini sheher etrapidiki susiz bozluqlargha köchürgen bolsa, yéqindin buyan ularni qumul shehirining yéngi échish rayonidiki töwen ijarilik öylerge köchürüshke bashlighan. Yurt-makanliridin ayrilghan qumul taghliqliri sheherdiki aran 50 kwadrat métir kélidighan töwen ijarilik bina öylerde hökümetning töwen kapalet pulini élip yashashqa mejbur bolghan. Aqtash, toshu (tashghol), nemdawan, qowuq'éghizi qatarliq menzirilik rayonlardiki Uyghur charwichilirining mehelliliri pütünley köchürülüp, bu rayonlar xitay shirketliri teripidin yazliq sayahet orni yaki qishliq qar téyilish meydani qilip özgertilgen.

Biz yurt-makanliridin ayriliwatqan qumul taghliqlirining hazirqi ehwalini bilish üchün qumul shehiridin 80 kilométir yiraqliqtiki taghliq kent - tömürtige téléfon qilduq. Téléfon ziyaritimizni qobul qilghan eysa yehya aka so'allirimizgha jawab berdi.

Muxbir: essalamu'eleykum eleykum, ehwalingiz yaxshimu?
Eysa yehya: we'eleykum essalam! yaxshi.

Muxbir: siz tömürti kentide turamsiz?
Eysa yehya: he'e. Özingiz kim bolisiz?

Muxbir: men muxbir, erkin asiya radi'osining muxbiri. Sizdin tömürti kentidiki xelqning ehwalini uqup baqay dégen idim. Hazir xelqning ehwali qandaqraq?
Eysa yehya: he, men néme désem bolidu, emdi!?

Muxbir: anglisaq, tömürti kentidiki xelqning bir qismini tüzlenglikke köchürüptu, az bir qismi öz mehelliside qaptu. Hazir xelqning turmushi burunqidin yaxshilandimu yaki téximu nacharliship kettimu?
Eysa yehya: bir qismini küzde köchürdi, hazir ikkinchi basquchluq köchürüshni élip bériwatidu, turmushimiz burunqidekla, sheherge köchkenlerning kéyin qandaq bolidighanliqini bilmeymiz.

Muxbir: yurttiki xelq özliri xalap köchüwatamdu yaki mejburiymu?
Eysa yehya: xalap köchüwatidu.

Muxbir: köchkenlerning öy-jaylirini hökümet hel qilip bériwatamdu?
Eysa yehya: binadin öy bériwatidu.

Muxbir: burun taghda charwichiliq qilghan ademler hazir sheherge köchse néme ish qilidu?
Eysa yehya: ulargha her ayda 300 som etrapida dibaw (töwen kapalet) puli bérermish. Sheher taziliqi, sheher kökertish we bashqa ishlargha orunlashturimiz deptu.

Muxbir: sizmu bilisiz, tömürti bir qedimiy yurt, hazir bu yurttiki ademlerning hemmisi tüzlenglikke köchürülse bu yurtning burundin dawamliship kéliwatqan chirighi öchüp qalmamdu?
Eysa yehya: he'e, hazir shundaq bolay dewatidu.

Muxbir: buninggha qarita xelqning bashqiche pikri bolmidimu?
Eysa yehya: xelqning, bolupmu yashlarning qizghinliqi boluwatidu. Emma tüzlenglikke chüshken bilen boz yerlerde su yoq. Hazir hökümet bizni bazargha yüzlendürimiz, binadin öy bérimiz, qérilargha dibaw (töwen kapalet) puli bérimiz, yashlargha ish tépip bérimiz dewatidu. 2011-Yilidiki höjjitide shundaq déyiliptiken. Hazir chiqqan höjjitide bolsa 60 yashqa toshqanlargha töwen kapalet puli bérimiz. Yashlargha ish tépip bérimiz. Buninggha qoshulsanglar aldi bilen qol qoyunglar, bolmisa qélinglar dewatidu.

Muxbir: siz qandaq qildingiz?
Eysa yehya: méning ismimni qandaq bildingiz, men heyran qaldim. Men pütün tömürti kenti boyiche 2011-yilidiki köchüsh toxtamigha qol qoymighan ademlerning biri idim. Chünki 60 yashqa toshqanlargha her ayda peqet 291 yüen qutquzush pulila bérimiz dégechke, men qol qoymay yurtumda qaldim.

Muxbir: hazirqi mal bahasi ösüp ketken bir zamanda taghliqlar ata-bowiliri bina qilghan yurt-makanini tashlap sheherge köchse töwen kapalet puli bilen qandaq yashighili bolidu?
Eysa yehya: amal yoq, kéyinmu shundaq yashaydu shu! 2011-yilidiki höjjitide sheherge köchkenlerning yer-jaylirini hökümet éliwalidu, peqetla yaylaqliri melum mezgilgiche özige tewe bolidu déyiliptiken. Hazir anglisaq, öy we yer-jaylarni almaymiz deptu, emma rastmu yaki yalghanmu, bilmiduq.

Muxbir: anglisaq, tömürtige emdi tok uliniptu, yollar yasaldimu?
Eysa yehya: ilgiri quyash énirgiyesidin paydilinip tok chiqirilatti. Mushu 12-ayda tok resmiy ulandi. Qatnash yolini yasighudek dep angliduq.

Muxbir: mektep barmu?
Eysa yehya: mektep pütünley taqaldi.

Muxbir: mektep taqalsa balilar qandaq oquydu?
Eysa yehya: bu yerde axirqi 10 nechche bala qalghan idi, mushu qishliq tetildin kéyin u balilarni sheherdiki mektepke aparghudek…

Muxbir: shundaq qilip tömürti yurt bolghanda qurulghan mektep yoq boldimu?
Eysa yehya: shundaq, yoq boldi.

Muxbir: mushundaq bolsa, birqanche yillardin kéyin tömürti dégen yurtmu yoq bolamdu-qandaq?
Eysa yehya: tang emdi, bilmeymen. Lékin 2011-yilidiki köchüsh toxtamigha qol qoymay qep qalghan birdin-bir a'ile men shu.

Muxbir: u chaghda siz némishqa qol qoymighan?
Eysa yehya: sheherde yashashqa közüm yetmey yurtumda turay dep qol qoymighan.

Muxbir: hazir ehwalingiz qandaq?
Eysa yehya: 2011-yili men köchüsh toxtamigha qol qoymighachqa, mangimu, oghlumghimu öy bermidi, shuning bilen mushundaq ghorigil olturuptimiz.