Замандашлириниң нәзиридики “төһпикар нәмуничи” қурбан нияз

Уйғур нопуси мутләқ үстүнлүкни игиләйдиған учтурпан наһийәсиниң имамлирим йезисида шәхсий хираҗити билән “дөләт тили мәктипи” ачқан қурбан нияз мушу сәвәблик уйғурлар дияридики кишиләргә аздур-көптур тонушлуқ икәнлики мәлум. Әмма “қурбан нияз” дегән бу исим 2018-йили 18-декабирдин башлап бирдинла партлаш характердә тәшвиқ қилинишқа башлиди. Хитай компартийәси мәркизий комитети тәшкиллигән “ислаһат вә ечиветишниң қириқ йиллиқ мусаписигә көрүнәрлик төһпә қошқан 100 нәмуничи” ни таллашниң ахирқи нәтиҗиси шу күни елан қилинған болуп, хитайниң иқтисадий қурулуш, тәбиий пән, мәдәнийәт-сәнәт саһәлиридики ма йүн, явмиң, лаң пиң қатарлиқ бир түркүм сәрхиллар қатарида уйғурларға вәкил болуп талланған бирдин-бир киши қурбан нияз иди. Уйғурларниң тәбиий пән яки иҗтимаий пән саһәлиридики миңлиған сәрхиллири йиғивелиш лагерлириға қамиливатқанда йиллардин буян уйғур өсмүрлири арисида хитай тилини омумлаштурушқа күч чиқирип кәлгән бир кишиниң 11 милйон уйғурниң йеганә вәкили болуп “мәмликәтлик төһпикар нәмуничи” болуп баһалиниши һәр саһә кишилириниң диққитини қозғиди.

Германийәдики актип уйғур паалийәтчиләрдин пәрһат йоруңқаш әпәнди мәзкур “төһпикар нәмуничи” қурбан ниязниң алий мәктәп мәзгилидики савақдашлириниң бири. У бу һәқтики әһвалларни әсләп 1982-йили өзиниң тунҗи қетим қурбан ниязни көргәнликини, униң шу вақитлардики уйғур оқуғучилар арисида лайғәзәллик вә оқушта әң начар болуш билән даңқ чиқарғанлиқини алаһидә тәкитлиди.

Қурбан ниязниң алий мәктәптики бир синип савақдашлиридин еляр өмәр әпәнди һазир германийәдә яшимақта. У бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда әйни вақитта қурбан ниязниң алий мәктәпкә қобул қилиш өлчәмлири хелила чиң болған йилларда қандақ болуп алий мәктәпкә өтүп қалғанлиқини чүшинәлмигәнликини алаһидә тилға алиду.

Пәрһат йоруңқаш әпәнди өзиниң чәтәлдики вақитлирида қурбан ниязниң “дөләт тили мәктипи” ачқанлиқини һәмдә уйғур өсмүрлирини коңзиниң һәйкилигә чоқундуруп йүргәнликини аңлап яқисини тутқанлиқини етиду. Шуниңдәк 1985-йилидики уйғур оқуғучиларниң наразилиқ намайишиға қатнашқан қурбан ниязниң әйни вақитта пәқәт бир қизиқчилиқ үчүн намайишқа чиққан болуши мумкинликини, әмдиликтә униң бу хил милләт мәнпәәтигә хиянәт қилиштәк характергә игә болуп қелишини униңда әмәлийәттә һечқачан миллий ғурур туйғусиниң болмиғанлиқиниң нәтиҗиси, дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Еляр өмәр әпәндиниң билдүрүшичә, 1985-йилидики вәзийәттә алий мәктәпни пүттүргән оқуғучиларниң хизмәт тәқсимати омумән наһайити яхши болған. Синипидики оғул оқуғучиларға сорун тәйярлап һарақ ичишни өгәткинидин башқа әстә қалғудәк бирәр иши йоқ қурбан ниязниң шу вақитта ақсу вилайитигә тәқсим қилинишини мәлум җәһәттин алғанда артуқ кәткән, дейишкиму болидикән.

Хитай һөкүмитиниң әзәлдин келиватқан һөкүмранлиқ усуллири һәққидә сөз қилған пәрһат йоруңқаш әпәнди хитайларниң һәрқачан “өзиниң гөшини өзиниң йеғида қоруш” тактикисини қоллинидиғанлиқини, қурбан ниязниңму дәл мушу мәқсәттә ишлитиливатқанлиқини алаһидә тәкитлиди.

Еляр өмәр әпәнди бу һәқтә ойлинип келиватқан йәнә бир мәсилә хитай һакимийитиниң һазирқи системисида хизмәт қиливатқан уйғур кадирларни қандақ чүшиниш мәсилисидур. Униң қаришичә, мустәмликә түзүми астида хитай һакимийитигә мааш арқилиқ бағлинип қалған уйғур кадирларға қурбан нияздәк актиплиқ билән “хизмәт көрсәтмәйму” қолидин кәлгән чәклик даиридә өз хәлқи үчүн хизмәт қилғили болиду. Нөвәттә лагерларға қамалған уйғур кадирларниң бир қисми дәл әнә шундақ кишиләр икән.

Мәлум болушичә, нөвәттә қурбан ниязниң иш-излири кәң тәшвиқ қилиниш билән биргә, хитай һөкүмити зор мәбләғ аҗритип қурбан ниязниң “милләтләр иттипақи” хизмитигә қошқан төһписини асасий тема қилған “өркәшләватқан тошқан дәряси” намлиқ һекайә филим ишлимәктә икән.