Археолог қурбан вәли: сиясий ғәрәзлик имла вә йезиқ өзгәртиш уйғур тилини бузди

Америкида олтурушлуқ уйғур археолог қурбан вәли, сиясий ғәрәзлик имла, йезиқ өзгәртиш һәрикәтлири нәтиҗисидә, уйғур тили грамматикиси вә йезиқиниң ағзаки тилни тоғра ипадиләп берәлмәйдиған әһвалға чүшүп қалғанлиқини илгири сүрди.

У, бу сөзләрни 23 - апрел түркийәниң фатих султан мәһмәт университетида бәргән “уйғур дияри археологийәси вә уйғур тарихи” сәрләвһилик доклатида оттуриға қойди.

Йиғинда уйғур тарихчи вә археолог қурбан вәли әпәнди йәнә уйғур дияридики бир қисим археологийәлик мәлуматлар вә уйғур тарихи тоғрисидиму тохталди.

Бу йиғинға истанбулдики охшимиған университетларда тил - әдәбият, тарих вә башқа кәсипләрдә оқуватқан уйғур оқуғучилар вә бу темилар тоғрисидики тәтқиқатлар билән шуғуллиниватқан яш зиялийлар болуп көп санда киши қатнашти.

Йиғинда археолог қурбан вәли әпәнди өзини қисқичә тонуштурғандин кийин, тил тәтқиқати билән шуғуллиниватқан тәтқиқатчиларға уйғур йезиқи елипбәсини тәкрар тәтқиқ қилишни тәвсийә қилди.

У: “һазирқи заман уйғур тили елипбәси 1924 - йили сабиқ совет иттипақи түзүп бәргән уйғур тили елипбәсини вә грамматикисини асас қилиду. Сабиқ совет иттипақи буниңға муәййән сиясий мәқсәт вә ғәрәзлирини сиңдүргән. Кейинки йиллардиму сиясий мәқсәтләр билән давам қилған бир қанчә қетимлиқ имла түзүш вә йезиқ өзгәртиш һәрикәтлири нәтиҗисидә, һазирқи заман уйғур тили грамматикиси вә йезиқи ағзаки тилни тоғра ипадилийәлмәйдиған һалға келип қалди. Уйғур тилида әслидә үзүк тавушлардинму боғум түзүлиду. Сабиқ совет иттипақи түзгән грамматика қаидилиридә бу қаидә йоқ қиливетилди” деди вә яш тил тәтқиқатчиларни мушу мәсилиләр тоғрилиқ ойлинишқа, болса бир чарә тепип, уйғур тилини техиму мукәммәлләштүрүшкә чақирди.

Қурбан вәли әпәнди лексийәниң иккинчи темисида, уйғур археологийәси вә тарих тәтқиқати үстидә тохталди. У 1862 - йилидин башлап явропалиқ археологлар уйғур елигә келишкә башлиғанлиқини билдүрди.

У бир қанчә нуқтиларни алаһидә тәкитләп, мундақ деди: “әйни вақитта уйғур елигә кәлгән археологлар келишим бойичә кәлгән. Улар һәргизму хитай һөкүмити дегәндәк тапқан асарәтиқиләрни оғрилап кәтмигән. Бәлки шу йәрдики һөкүмәт вәкиллири билән келишим түзүп сетивалған. Буниң тарихий һөҗҗәтлири бар. Улар уйғур елида қурулған 36 шәһәр дөлитиниң излирини тәтқиқ қилған.

1934 - Йили биринчи кроран гүзилини шиветсийәлик беригман тапқан. 1979 - Йили уйғур аптоном районлуқ музейидикиләр беригман археологийәлик тәкшүрүш елип барған җайларни қезип, дуняға даңқи чиққан иккинчи кроран гүзилиниң мумиясини тапқан. Бу кроран гүзилиниң яшиған мәзгили биринчи қетимлиқ тәкшүрүштә 6400 йил бурун дәп бекитилип, хәлқ гезитидә елан қилинған. Кроран гүзили билән бирликтә, буғдай, өтүк вә тоқулма кийимләрму тепилған. Буларниң һәммисиниң тарихи 6400 йил дәп бекитилгән. Мән һазирму булар тоғрисидики тәтқиқатлиримда ашу 6400 йил дәп бекитилгән һөкүмдин пайдилиниватимән. Кроран гүзилиниң DNA си тәкшүрүлгәндин кейин, кроран гүзилиниң генетик қурулмиси тарим вадисида яшайдиған уйғурлар билән охшаш, йәнә искандинавийә араллирида яшайдиған хәлқләр биләнму охшаш, түркийә түрклири билән өзбекләрниң генетик қурулмиси буниңға йеқин, дәп хуласә чиқирилған.”

У, юқирида тилға елинғанлардин башқа йәнә, тарим вадиси вә ели вадисиниң тарихи, у районларда яшиған хәлқниң ишләткән тиллири вә уйғурларниң тотем мәдәнийити қатарлиқ темилардиму тохтилип өтүп, яшларниң тил вә тарих тоғрисидики соаллириғиму қайил қиларлиқ җавабларни бәрди.

Ахирида, қурбан вәли әпәнди өзиниң әсәрлирини яш тәтқиқатчиларниң пайдилиниши үчүн фейисбук вә башқа торларға чиқирип қойғанлиқини, һәқсиз чүшүрүп ишлитишкә болидиғанлиқини ейтти вә яш тәтқиқатчилардин күткән үмидлирини оттуриға қоюп мундақ деди: “мән яшинип қалдим, әмма қолумдин келишичә билгәнлиримни йезип қалдурушқа тиришиватимән, әмди үмид силәр яшларда. Һазир бизниң тил вә тарихимиз интайин хәвп ичидә, силәр яшлар буни һес қилишиңлар вә тәтқиқатни күчәйтип тил, тарих вә мәдәнийитимизниң мукәммәллики үчүн бир кишилик күч чиқиришиңлар керәк.”

Тәтқиқатчи қурбан вәли әпәндиниң лексийәси ахирлашқандин кейин, ихтияри соал сораш вә әркин муназирилишишкә йетәрлик вақит аҗритилди. Илмий сөһбәткә қатнашқан уйғур оқуғучи вә зиялийлар уйғур тарихи вә археологийә һәққидә бәс - бәстә соал сорап паалийәтниң җанлиқлиқини техиму юқири көтүрди.

Ахирида, уйғур академийисиниң рәиси абдулһәмит қарахан әпәнди сөз қилип, өзиниң миллити вә вәтини үчүн хизмәт қилған, тәр аққузған кишиләрни һөрмәтләш вә уларни қәдирләшниң уйғурларға хас бир әнәнә икәнликини, шуниң үчүн бу қетимлиқ лексийәни орунлаштурғанлиқини ипадилиди.

Биз бу йиғин тоғрисида техиму көп мәлуматқа еришиш үчүн йиғинда сөз қилған тарих тәтқиқатчи қурбан вәли әпәнди вә йиғинни уюштурған уйғур академийисиниң рәиси абдулһәмит қарахан билән сөһбәт елип бардуқ.