Arxé'olog qurban weli: siyasiy gherezlik imla we yéziq özgertish Uyghur tilini buzdi

Ixtiyariy muxbirimiz arslan
2016.04.26
tarixchi-qurban-weli-uyghur-akademi-yighinida.jpg Arxé'olog qurban weli “Uyghur diyari arxé'ologiyesi we Uyghur tarixi” namda doklat bermekte
RFA/Arslan

Amérikida olturushluq Uyghur arxé'olog qurban weli, siyasiy gherezlik imla, yéziq özgertish heriketliri netijiside, Uyghur tili grammatikisi we yéziqining aghzaki tilni toghra ipadilep bérelmeydighan ehwalgha chüshüp qalghanliqini ilgiri sürdi.

U, bu sözlerni 23 - aprél türkiyening fatix sultan mehmet uniwérsitétida bergen “Uyghur diyari arxé'ologiyesi we Uyghur tarixi” serlewhilik doklatida otturigha qoydi.

Yighinda Uyghur tarixchi we arxé'olog qurban weli ependi yene Uyghur diyaridiki bir qisim arxé'ologiyelik melumatlar we Uyghur tarixi toghrisidimu toxtaldi.

Bu yighin'gha istanbuldiki oxshimighan uniwérsitétlarda til - edebiyat, tarix we bashqa kesiplerde oquwatqan Uyghur oqughuchilar we bu témilar toghrisidiki tetqiqatlar bilen shughulliniwatqan yash ziyaliylar bolup köp sanda kishi qatnashti.

Yighinda arxé'olog qurban weli ependi özini qisqiche tonushturghandin kiyin, til tetqiqati bilen shughulliniwatqan tetqiqatchilargha Uyghur yéziqi élipbesini tekrar tetqiq qilishni tewsiye qildi.

U: “Hazirqi zaman Uyghur tili élipbesi 1924 - yili sabiq sowét ittipaqi tüzüp bergen Uyghur tili élipbesini we grammatikisini asas qilidu. Sabiq sowét ittipaqi buninggha mu'eyyen siyasiy meqset we gherezlirini singdürgen. Kéyinki yillardimu siyasiy meqsetler bilen dawam qilghan bir qanche qétimliq imla tüzüsh we yéziq özgertish heriketliri netijiside, hazirqi zaman Uyghur tili grammatikisi we yéziqi aghzaki tilni toghra ipadiliyelmeydighan halgha kélip qaldi. Uyghur tilida eslide üzük tawushlardinmu boghum tüzülidu. Sabiq sowét ittipaqi tüzgen grammatika qa'idiliride bu qa'ide yoq qiliwétildi” dédi we yash til tetqiqatchilarni mushu mesililer toghriliq oylinishqa, bolsa bir chare tépip, Uyghur tilini téximu mukemmelleshtürüshke chaqirdi.

Qurban weli ependi léksiyening ikkinchi témisida, Uyghur arxé'ologiyesi we tarix tetqiqati üstide toxtaldi. U 1862 - yilidin bashlap yawropaliq arxé'ologlar Uyghur élige kélishke bashlighanliqini bildürdi.

U bir qanche nuqtilarni alahide tekitlep, mundaq dédi: “Eyni waqitta Uyghur élige kelgen arxé'ologlar kélishim boyiche kelgen. Ular hergizmu xitay hökümiti dégendek tapqan asar'etiqilerni oghrilap ketmigen. Belki shu yerdiki hökümet wekilliri bilen kélishim tüzüp sétiwalghan. Buning tarixiy höjjetliri bar. Ular Uyghur élida qurulghan 36 sheher dölitining izlirini tetqiq qilghan.

1934 - Yili birinchi kroran güzilini shiwétsiyelik bérigman tapqan. 1979 - Yili Uyghur aptonom rayonluq muzéyidikiler bérigman arxé'ologiyelik tekshürüsh élip barghan jaylarni qézip, dunyagha dangqi chiqqan ikkinchi kroran güzilining mumiyasini tapqan. Bu kroran güzilining yashighan mezgili birinchi qétimliq tekshürüshte 6400 yil burun dep békitilip, xelq gézitide élan qilin'ghan. Kroran güzili bilen birlikte, bughday, ötük we toqulma kiyimlermu tépilghan. Bularning hemmisining tarixi 6400 yil dep békitilgen. Men hazirmu bular toghrisidiki tetqiqatlirimda ashu 6400 yil dep békitilgen hökümdin paydiliniwatimen. Kroran güzilining DNA si tekshürülgendin kéyin, kroran güzilining génétik qurulmisi tarim wadisida yashaydighan Uyghurlar bilen oxshash, yene iskandinawiye arallirida yashaydighan xelqler bilenmu oxshash, türkiye türkliri bilen özbéklerning génétik qurulmisi buninggha yéqin, dep xulase chiqirilghan.”

U, yuqirida tilgha élin'ghanlardin bashqa yene, tarim wadisi we éli wadisining tarixi, u rayonlarda yashighan xelqning ishletken tilliri we Uyghurlarning totém medeniyiti qatarliq témilardimu toxtilip ötüp, yashlarning til we tarix toghrisidiki so'allirighimu qayil qilarliq jawablarni berdi.

Axirida, qurban weli ependi özining eserlirini yash tetqiqatchilarning paydilinishi üchün féyisbuk we bashqa torlargha chiqirip qoyghanliqini, heqsiz chüshürüp ishlitishke bolidighanliqini éytti we yash tetqiqatchilardin kütken ümidlirini otturigha qoyup mundaq dédi: “Men yashinip qaldim, emma qolumdin kélishiche bilgenlirimni yézip qaldurushqa tirishiwatimen, emdi ümid siler yashlarda. Hazir bizning til we tariximiz intayin xewp ichide, siler yashlar buni hés qilishinglar we tetqiqatni kücheytip til, tarix we medeniyitimizning mukemmelliki üchün bir kishilik küch chiqirishinglar kérek.”

Tetqiqatchi qurban weli ependining léksiyesi axirlashqandin kéyin, ixtiyari so'al sorash we erkin munazirilishishke yéterlik waqit ajritildi. Ilmiy söhbetke qatnashqan Uyghur oqughuchi we ziyaliylar Uyghur tarixi we arxé'ologiye heqqide bes - beste so'al sorap pa'aliyetning janliqliqini téximu yuqiri kötürdi.

Axirida, Uyghur akadémiyisining re'isi abdulhemit qaraxan ependi söz qilip, özining milliti we wetini üchün xizmet qilghan, ter aqquzghan kishilerni hörmetlesh we ularni qedirleshning Uyghurlargha xas bir en'ene ikenlikini, shuning üchün bu qétimliq léksiyeni orunlashturghanliqini ipadilidi.

Biz bu yighin toghrisida téximu köp melumatqa érishish üchün yighinda söz qilghan tarix tetqiqatchi qurban weli ependi we yighinni uyushturghan Uyghur akadémiyisining re'isi abdulhemit qaraxan bilen söhbet élip barduq.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.