Analizchilar: xitay-rusiye hemkarliqi waqitliq, u Uyghur élige uzun mezgillik eminlik élip kélelmeydu

4‏-Nöwetlik asiya hemkarliq yighinida xitay re'isi shi jinping bilen rusiye prézidénti wladimir putin kechlik ziyapette. 2014-Yili 20-may, shangxey.

Xitay re'isi shi jinping asiya hemkarliq yighinida, her qandaq dölet özining mutleq bixeterlikini, dep bashqa döletlerning bixeterlikini qurban qilmasliqi, bashqa döletlerning qanunluq menpe'itige tajawuz qilmasliqi kérek, dep körsitip, asiya ellirini asiyada “Izchil” we “Uzun muddetlik” bixeterlik hemkarliq ramkisi qurushqa chaqirghan.

U, amérikini ashkara tilgha almighan bolsimu, biraq rusiye bilen xitay otturigha qoyghan asiya-tinch okyan bixeterlik hemkarliq teklip pikri, bu rayonning tinchliq, muqimliqini qoghdash, mustehkemleshte muhim rol oynaydighanliqini tekitligen. Asiya bixeterlikining asiya sirtidiki döletler bilen alaqisi yoq. Asiyaning ishlirini asiya xelqi bir terep qilishi kérek, dégen.

Shi jinping bu teklipni rusiye bilen xitay munasiwiti yéqindin buyan jiddiy yéqinlishishqa qarap mangghan bir mezgilde otturigha qoyup, diqqet qozghidi. Ikki dölet seyshenbe küni sommisi 400 milyard dollarliq 30 yilliq tebi'iy gaz hemkarliq kélishimi imzalighan. Oxshash waqitning özide yene, sherqiy déngizda zor kölemlik birleshme déngiz armiye herbiy manéwiri bashlighan. Bir heptilik manéwirgha ikki terep eng ilghar urush paraxotlirini qatnashturghan idi.

Rusiye-xitay arisidiki bu yéqinchiliq ikki dölet 1950 we 6019‏-yillarning bashliridiki “Sowét -junggo hemkarliq dewri” ge qaytiwatamdu? dégen so'al peyda qilghan.

Biraq amérikida turushluq xitay analizchisi, prinséton uniwérsitéti junggo tetqiqat ornining mutexessisi chén kuydé ependi, bu hemkarliqning waqitliq we hazirqi siyasiy éhtiyajdin tughulghanliqini bildürdi.

Uning qarishiche, rusiyening qirimni bésiwélip, sherqiy ukra'inada qalaymiqanchiliq chiqirishi, xitayning sherqiy we jenubiy déngizdiki ighwagerchilik herikiti amérika we yawropaning qarshiliqigha uchrap, émbargogha duch kelgen. Bu ortaq nuqta rusiye bilen junggoni waqitliq ittipaqlashturghan.

U mundaq dédi: amérika bilen yawropa junggo bilen rusiyening yéqinqi herikitini teqib qilish, qarshi turush pozitsiyisi ipadilidi. Ular amérika we yawropaning émbargo qoyushi we teqib qilishigha uchrighachqa, bu ortaq nuqtini chiqish qilip öz ara birleshti we hazirqi ittipaqdashliqni shekillendürdi. Mesilen, tebi'iy gaz kélishimining imzalinishi. Bu mesilide ular kélishelmeywatqan'gha on nechche yil bolghan. Emdi, kélishim hasil qildi. Men buni burunla qiyas qilghan. Chünki, ular hazirqi weziyetke duch keldi. Biraq ular melum mezgil noqul ittipaqdashliq munasiwiti quralisimu, lékin ularning 1950 we 60‏-yillardiki idé'ologiyilik hemkarliqni asas qilghan ortaq sotsiyalistik lagér qurup, gherb bilen düshmenlishish dewrige qaytip bérishi mumkin emes.

Chén kuydé qarishiche, rusiye bilen junggo otturisidiki tarixiy ixtilap nahayiti zor we chongqur. Ikki döletning uzun mezgillik menpe'itide zor perqler bar.

U: hazirqi rusiye kommunistik dölet emes. Rusiye bilen junggoning siyasiy jughrapiyilik menpe'eti perqliq. Elwette, ular qisqa waqitliq siyasiy jughrapiyilik menpe'etni chiqish qilip, amérika we yawropaning bésimigha qarshi ittipaqdashliq munasiwiti qursimu, biraq uzun uzun mezgillik menpe'et perqi nahayiti zor. Aldi bilen, tarixta junggoning eng köp zéminini bésiwalghan dölet, rusiye. Buningdin sirt, tashqi mongghul mesilisi bar. Junggodiki milletchi küchler tashqi mongghul bilen ichki mongghulni bir pütün bolup, junggo mensup, dep qaraydu. Sowét -junggo munasiwiti yamanlashqanda, sowét ittipaqi junggogha qoralliq zerbe bérip, uning yadro qorallirini weyran qiliwétishni pilanlighan. Biraq bu amérikining qarshi turushigha uchrighan. Bu amérikining junggo bilen noqul ittipaq qurup, sowétqa taqabil turushigha élip barghan. Shunga, junggo bilen rusiyening dölet menpe'itide nahayiti zor ziddiyet bar.

Shi jinping asiya hemkarliq yighinida qilghan sözide yene, asiya ellirini térrorluq, bölgünchilik we diniy radikalliqqa qet'iy yol qoymasliqqa chaqirghan. U, biz xelq'ara we rayon xaraktérlik hemkarliqni kücheytip, 3 xil küchlerge qarshi küreshni keskinleshtürüp, rayon xelqining turmushigha xushalliq hem ésenlik élip kélishimiz kérek, dégen.

Uning bu sözlerni Uyghur qarshiliq herikiti küchiyip, xitay hökümiti bezi weqelerni sherqiy türkistan islam herikitige baghlighan we Uyghur ilidiki basturushni kücheytken bir mezgilde qilishi diqqet qozghidi.

Xitay hökümiti düshenbe küni, tepsiliy uchur we konkrét pakitlar bilen teminlimigen bolsimu, biraq 30‏-aprél ürümchi wogzaligha hujum qilish weqesining “Sherqiy türkistan islam herikiti” ge baghlinishliq ikenlikini élan qilip, hujumni chet'eldiki yüsüp isma'il isimlik kishining pilanlighanliqi, xelq'ara saqchi teshkilatigha tutush buyruqi chiqish heqqide iltimas sun'ghanliqini bildürgen.

Lékin chén kuydé ependining qarishiche, Uyghur élidiki muqimliq mesilisi köchmen yötkeshke, herbiy küchke, shangxey hemkarliq teshkilati we rusiye bilen hemkarliqqa tayinip hel bolmaydu.

U mundaq dédi: omumen alghanda, sen yerlik xelqning asasiy heq-hoquqigha, jümlidin ularning diniy we öz özini idare qilish hoquqigha hörmet qilishing, andin köpchilik birdek étirap qilghan tinchliq usuli bilen mesilini söhbet arqiliq hel qilishing kérek. Mesilini zorluq küchke tayinip basturmasliq lazim. Séningghu hazirche küchüng nahayiti zor. Junggoning rusiye, ottura asiya jumhuriyetliridin shangxey hemkarliq teshkilatini qurushtiki meqsitimu qoralliq basturushni nishan qilghan. Biraq, shangxey hemkarliq teshkilatining özining ichki qurulmisi rayonda muqimliq we eminlikni saqlash mesiliside ortaq pikirge ige -ige emeslikining özi bir mesile. Ularning bu jehette ortaq nishani barliqi gumanliq. Chünki, bu organ qurulghan'gha uzun yil bolghan bolsimu, uning sh a e t gha oxshash bixeterlik, tinchliq saqlash jehette ünümdarliqi yoq.

Chén kuydé ependining körsitishiche, sh a e t ning rayon xaraktérlik tinchliq, muqimliq ishlirida muhim rol oynawatqanliqidiki muhim amillarning biri, uning ichki jehettiki pikir birdekliki, xelq'ara qanun nizamlargha ri'aye qiliwatqanliqi bilen munasiwetlik.

Lékin chén kuydé ependi, shangxey hemkarliq teshkilatining xelq'ara ölchemlerni qayrip qoyup, özining yaki xitayning ölchimini ijra qiliwatqanliqini, uning Uyghur mesilisidiki pozitsiyisi buning tipik misali ikenlikini körsetti.