Washin'gtonda bashlan'ghan “Erkinlik heptiliki” pa'aliyetliride Uyghur weziyitimu muhim téma

Watikan popi firanshis kütüwalghuchilargha memnunluqini bildürmekte. 2015-Yili 15-yanwar, manila.

Amérika prézidénti barak obama bilen xitay prézidénti shi jinping seylide. 2014-Yili 12-noyabir, béyjing.

Bu hepte washin'gton üchün alahide shundaqla jiddiy bir hepte bolidu, chünki watikan popi firanchis we xitay re'isi shi jinping paytextni ziyaret qilmaqchi. Buning bilen washin'gtondiki türlük ammiwi teshkilatlar, hökümetsiz organlarning kishilik hoquqni téma qilghan türlük pa'aliyetliri, ular washin'gton'gha yétip kélishtin ilgirila bashlandi. Paytext washin'gtondiki axbarat muzéyida “Erkinlik heptiliki” pa'aliyetliri 21-séntebir bashlandi, bu yürüshlük pa'aliyetler, zhurnalistlar we erkinlik himayichilirining kishilik hoquq mesililirige qarita xelq'ara jem'iyetning we kishilerning diqqitini qozghashta ishligen xizmetliri we duch kelgen riqabetlerni mezmun qilghan süretlik körgezmiler, höjjetlik filim we ilmiy muhakimilerni asas qilidu. Diniy erkinlik bu “Erkinlik heptiliki“Pa'aliyetlirining muqeddimisi bolup, “Diniy basturush we yer shari miqyasida axbarat sahesi duch kéliwatqan xiris” témisida téléwiziye muhakime programmisi düshenbe süretke élindi. Programmida xitaydiki diniy basturush we Uyghurlarning weziyitimu muhakime qilindi.

“Erkinlik heptiliki” yürüshlük pa'aliyetliri paytext washin'gton'gha jaylashqan axbarat muzéyida 21-séntebir düshenbe resmiy bashlandi. Diniy erkinlik bolsa bir hepte dawam qilidighan bu “Erkinlik heptiliki” pa'aliyetlirining birinchi we eng nuqtiliq témisi bolup, bügün téliwiziyege élish zalida “Diniy basturush we yer shari miqyasida axbarat sahesi duch kéliwatqan xiris” témisida téléwiziye muhakimisi élip bérildi, muhakimige amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti aliy komissari katrina lantos swet xanim, amérika dölet mejlis ezasi frank wolf, erkin asiya radi'osining prézidénti libi lyu we amérika ammiwi radi'osi hemde xaffington pochtisi qatarliq axbarat organlirining muxbirliri qatarliq méhmanlar teklip qilin'ghan bolup, programmigha princheton uniwérsitétining proféssori, amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti re'isi robert ge'orge riyasetchilik qildi, pa'aliyetke kishilik hoquq we diniy erkinlikni himaye qilidighan xelq'araliq we amérikidiki ammiwi teshkilatlar hemde mutexessisler bolup 50 tin artuq kishi ishtirak qildi.

Bashlinish murasimida awwal axbarat muzéyining prézidénti, jeferiy herbst “Erkinlik heptiliki” pa'aliyitining ehmiyiti heqqide toxtilip mundaq dédi: “‛diniy basturush we yer shari miqyasida axbarat sahesi duch kéliwatqan xiris‚ témisida muhakimisige qatnashqininglarni qarshi alimen. Bu téléwiziye muhakimisi, muziyimizda bir hepte dawam qilidighan erkinlik heptiliki pa'aliyetlirining muqeddimisi. Bu bir heptilik pa'aliyetlirimiz ichidiki diniy erkinlik xelq'ara uniwérsal qimmet. U bizning asasiy qanunimizning rohigha singgen. Bir ademning öz étiqadini ashkara ipadilishi we ibadet qilishi yaki din'gha ishinish-ishenmesliki we yaki özining diniy étiqadini özgertishi her bir insanning tughulushidin bar bolghan hoquqidur. Biz buninggha ishinimiz. Bu, xelq'ara diniy erkinlikni algha sürüsh tüp wezipilirining biri. Pa'aliyitimizning muhim parchisi.

Xelq'ara axbarat sahesi diniy erkinlikni qoghdash, yer shari miqyasida étiqad qilghuchilar uchrawatqan basturushlarni anglitish yolida izchil we ajayip pexirlinerlik xizmetlerni körsetti. Bu jeryanda hem nurghun xirisqa uchridi, bedeller tölendi. Muzéyimizda ene shulargha munasiwetlik höjjetler we doklatlar, pakitlar, yaldamilar saqlan'ghan, bu heptilik barliq körgezme we pa'aliyetlirimiz erkinlik we xitaydiki diniy basturush mesililirini téma qilidu.”

Muhakime programmisigha riyasetchilik qilghan xelq'ara diniy ishlar komitéti re'isi robert ge'orge pikir, étiqad erkinliki we hoquqining, “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” we amérika asasiy qanunida eng muhim orun bérilgen hoquqlar ikenlikini alahide eskertip, bu qanun we xitabnamilerning rohigha asasen, insanlarning erkinlik we ghurur bilen yashash hoquqining iqtisadiy, medeniy yaki siyasiy sistémigha qarimastin kapaletke ige qilinishi kérekliki. Epsuski yer shari miqyasida nurghun döletlerde kishilik hoquqning bolupmu diniy erkinlikning hökümetler teripidin we ularning yol qoyushi bilen depsende qiliniwatqanliqini sözlirige ilawe qildi.

Hemde u yene “Diniy erkinlik témisini tilgha alghinimizda, bu hepte washin'gton bu témigha munasiwetlik xelq'araliq ikki muhim shexsni kütüwalmaqchi, biri yer shari miqyasida diniy erkinlik terghib qilip pütün hayati boyiche étiqadi üchün kürishiwatqan pop fransis, yene biri hemmimizge tonushluq bolghan diniy étiqad erkinlikini eng qattiq qolluq bilen basturuwatqan zorawan lidér shi jinping. Bügünki “Diniy basturush we yer shari miqyasida axbarat sahesi duch kéliwatqan xiris” témisida élip bérilidighan muhakimizmu bu munasiwet bilen mushu peytke orunlashturuldi” dep tonushturdi we muhakimige qatnashqan mutexessislerni dunya miqyasida din'gha étiqad qilghuchilarni basturushni nishan qilghan we diniy erkinlik qoghlishidighanlargha qaritilghan hujum we basturush siyasetlirini xewer qilish jeryanida axbarat sahesidiki muxbirlarning shu basturushni élip bériwatqan döletlerla emes, guruppilar, radikallar we bashqa zorawanlarning ziyankeshliklirige we xirisqa uchrawatqanliqini tekitlep bu riqabetke qarshi pikir bayan qilishqa teklip qildi.

Muhakime jeryanida xitayning diniy basturushi muhakime qilin'ghanda, Uyghurlar uchrawatqan diniy basturush mesililirimu küp tereplerdin tilgha élindi. Muhakimige teklip qilin'ghan sözligüchilerdin erkin asiya radi'osi prézidénti liby lyu bu organning diniy erkinlik témisidiki axbaratlarni anglitishi uchrawatqan xiris heqqide toxtilip “Diniy erkinlik mesililiri boyiche axbaratlirimizning asasliq qismini xitaydiki basturushlar égilip kelmekte. Bu heqte uchur élish intayin müshkül we xeterlik bir jeryan bolup kelmekte, bizge uchur bergüchilermu hayati tehditke uchraydu, bu mesilini hel qilishta riqabet hélhem küchlük” dep tekitlidi we Uyghurlarni misalgha élip, “Uyghurlarning din'gha étiqad qilishi, diniy pa'aliyetliri cheklen'gendin bashqa, ewladlirigha dinni ögitishimu basturulmaqta. Özi uchrighan bu basturushlarni ashkara anglitishqimu amalsiz, chünki bu seweblik ularning hayati tehditke uchraydu. Biz xewer qilghinimizdek ramizanliq cheklimiler, musulmanlargha mejburiy haraq satquzush qatarliqlar biz gherbtiki erkin döletlerde yashawatqan kishilerge anglimaqqa ishen'güsiz bilinidu, chüchütidu. Bu xil mesililerge téximu köp diqqet bérishimiz kérek. Zhurnalistik sewiyide bu qarangghu jem'iyetlerni yorutushta, shu jem'iyetke her xil wasitiler bilen singip kirishimiz kérek” dédi.

Diniy erkinlikni ilgiri sürüshte, xelq'ara axbaratning yorutqan uchurlirining xelq'arada kishilik hoquqni, diniy erkinlikni ilgiri sürüshte oynighan roligha yuqiri bahalar bergen,xelq'ara diniy erkinlik komitéti aliy komissari katrina lantos swet xanim qarishiche, diniy erkinlikke buzghunchiliq qilghan we uninggha hujum qilghan döletler kishilerge naheq tehdit sélipla qalmay, diniy erkinlikke qilin'ghan hujum amérikining qimmet qarishi exlaqiy we istratégiyilik dölet bixeterlikige alaqidar mesile. Amérika hökümiti xitayni diniy erkinlik weziyiti alahide diqqet qilinidighan döletler tizimlikige kirgüzgen. Amérika dölet ishlar ministirliqi xelq'ara diniy erkinlik doklatida, ötken yili xitay diniy ishlar we amanliq organlirining diniy pa'aliyetlerni we diniy guruhlarni qattiq teqib qilip we cheklep, türlük diniy guruhlargha mensup dindarlargha ularning diniy étiqadi seweblik parakendichilik salghanliqi, ularni tutqun qilghanliqi, qolgha alghanliqi we qamaq jazasigha höküm qilghanliqi qatarliqlarni bildürgen. Bu heqtiki doklatlar axbarat sahesining teminligen qimmetlik uchurlirisiz wujudqa chiqmaydu.

Katrina lantos swet xanim sözide: “Diniy erkinlikke cheklime qoyulmasliqi kérek. Her qaysi dinlargha étiqad qilghuchi yaki qilmaydighanlar öz arzuliri boyiche toplinip pa'aliyet élip bérish imkaniyitige ige qilinishi, birlikte bir-birini étirap qilghan halda tinch yashash muhiti yaritilishi zörür. Axbarat wasitiliri, diniy erkinlikni téma qilghanda, étiqad qilghuchilarning arzusi we weziyitila emes, dinini özgertküchilerning heq-hoquqliri, her bir insanning ghurur bilen yashishidek insan heqlirining eng zil nuqtilirighiche, qarangghu nuqtilarni yorutushqa ehmiyet bérish kérek” dédi.

Amérika dölet mejlis ezasi frank wolf, diniy erkinlikning tughma hoquq ikenliki we amérika tashqi siyasitidiki halqiliq mesile ikenlikini ilgiri sürdi we diniy erkinlik mesiliside yer shari miqyasida zhurnalistlarning körsetken qeyserliki we xizmitige yuqiri baha bérip, diniy basturushlarni, ixtilaplarni xewer qilish jeryanida muxbirlarning ajayip xeterlerge tewekkül qiliwatqanliqi shundaqla nurghun muxbirlarning axbarat xizmiti üchünla emes, kishilik hoquq we erkinlik yolida qurban bergenliki hemde dawamliq öltürülüwatqanliqi, ziyankeshlikke uchrawatqanliqi qatarliqlarni tekitlidi we kishilik hoquqqa xilap, diniy basturush qilmishlirining azaytilishi üchün, siyaset, hoquq belgilimilirining ijra qilishining muhim ikenlikini tekitlidi hemde bu nuqtida zhurnalistlar hökümet axbarat bayanatlirigha qatnashqanda, prézidéntliq namzati nutuqlirigha qatnashqanda pursetni ching tutup, diniy erkinlik mesililirige a'it so'allarni köplep sorishi we bu mesilige diqqet qozghashqa mahir bolushni tewsiye qildi.

Axbarat muzéyida 26-séntebirgiche, erkinlik, kishilik hoquq we amérika-xitay munasiwetlirige da'ir témilarda nurghun muhakimiler uyushturulidighan bolup, bularda xitay hökümiti teripidin Uyghurlar uchrawatqan türlük mesililer köp xil nuqtilarda yorutulidu.