Shi jinpingning “Qosh chare” arqiliq chiriklikni yoqitish herikiti qanunsizliq, dep tenqidlendi

Muxbirimiz irade
2016.12.06
qosh-chare-xitay-shi-jinping.jpg Amérikadiki kishilik hoquqni közitish teshkilati élan qilghan “Alahide chare-xitay kompartiyisining qosh chare sistémisidiki tutqun we ten jazasi” mawzuluq “Qosh chare” sistémisi analiz qilin'ghan doklatta ishlitilgen süret.
hrw.org

Xitay dölet re'isi shi jinping hakimiyetke olturghandin béri “Chiriklikke qarshi küresh” ni bashlap, chong-kichik nurghun emeldarni jazalidi. Buni ijra qilishta xitay kompartiyisining “Belgilen'gen waqitta, belgilen'gen orunda tekshürüshni qobul qilish” deydighan intizam tekshürüsh we jazalash charisi qolliniliwatqan bolup, kishilik hoquq organliri bu sistémining qanunsizliqini bildürmekte. Amérikadiki kishilik hoquqni közitish teshkilati bügün xitayche “Shu'anggüy” dep atilidighan bu sistéma heqqide etrapliq bir doklat élan qilip, shi jinpingni bu qanunsiz heriketni derhal toxtitishqa chaqirdi.

Bügün, amérikadiki kishilik hoquqni közitish teshkilati “Alahide chare-xitay kompartiyisining qosh chare sistémisidiki tutqun we ten jazasi” mawzuluq bir doklat élan qildi. 127 Bettin terkib tapqan bu doklatta xitayche “Shu'anggüy” dep atilidighan “Qosh chare” sistémisi analiz qilin'ghan. Qosh chare 1990 ‏-yillarda xitay kompartiyisi özi partiye intizamini, partiye ezalirini tekshürüsh üchün yolgha qoyghan bir xil chare bolup, uning menisi “Belgilen'gen orun we belgilen'gen waqitta mesilini tapshurush” yaki “Tekshürüshni qobul qilish” dégendin ibaret iken. “Qosh chare” merkizi intizam tekshürüsh komitéti teripidin yürgüzülidighan bolup, kishilik hoquqni közitish teshkilati “Qosh chare” ning héchqandaq qanuniy asasqa ige bolmighan, kompartiye ezalirining gheyriy resmiy we namelum bir orunda, muddetsiz tutup türülüshni küchke ige qilidighan qanunsiz we zorawanliq tüsini alghan heriketlikini bildürgen.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya ishliri diréktori sofi richardson bu heqtiki yazma bayanatida, shi jinpingning atalmish chiriklikke qarshi kürishining merkizi intizam tekshürüsh komitéti teripidin yürgüzülüwatqanliqini eskertip turup, “Shi jinping özining chiriklikke qarshi turush herikitini zorawan we qanunsiz bir sistéma ichide élip barmaqta. Gumandarlarni qiynash arqiliq iqrar qildurush chiriklikni ayaqlashturmaydu. Biraq u xitayning edliye sistémisigha bolghan ishenchni yoqitidu” dégen.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi, siyasiy analizchi ilshat hesen ependi qosh chare üstide chüshenche bérip, uning xitaydiki herqandaq qanundin üstün turidighanliqini bildürdi.

Doklatta körsitilishiche, “Qosh chare” xitay kompartiyisige kompartiye ezalirini xalighan waqitta nezerbend astigha élip, künlerche, heptilerche we hetta aylarche tutup turidighan hoquq béridighan bolup, bu qachan shu emeldar özining parixorluqigha a'it atalmish jinayitini we yaki bashqa atalmish intizamsizliqlirini qobul qilghuche dawamlishidiken. Jinayetliri qobul qilin'ghandin kéyin bolsa teptish organlirigha tapshurup bérilidiken. Teptish organlirimu intizam tekshürüsh komitéti teminligen matériyallar arqiliq höküm chiqiridighan bolup, héchqandaq musteqil tekshürüsh élip bérilmaydiken.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati bu doklatni teyyarlash jeryanida “Qosh chare” ning zerbisige uchrighan 20 din oshuq kompartiye ezasi bilen körüshken bolup, ular özining nezerbend jeryanining tuyuqsiz tutqun qilish bilen bashlan'ghanliqini, aylarche a'ilisi bilen körüshtürülmigenliki, adwokat yallishighimu ruxset qilinmighanliqini éytip bergen. Melum bolushiche, bu kishiler mexpiy tutup turush orunlirida yeni mexsus halda awaz ötküzmeydighan tam bilen dérizisiz qilip yasalghan, mundaqche éytqanda kishining qéchip kétishi we yaki ölüwélishining aldini alidighan tedbirler bilen mexsus yasalghan orunlarda tutup turulidighan bolup, bu jeryanda ular uyqusiz qaldurulush, ach qaldurulush we yaki bashqa xil psixik bésim peyda qilish usulliri arqiliq qéyin-qistaqqa élinidiken.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining doklatida körsitilishiche, intizam tekshürüsh komitéti teripidin nezerbendke élin'ghan kishiler peqetla kompartiye ezaliri, emeldarlar bilenla cheklinip qalmaydiken. Yeni xitayda bankirlarning, uniwérsitét bashliqliri we yaki téléwiziye cholpanliriningmu mushu seweb bilen tutqun qilin'ghan ehwallar yüz bergen bolup, peqet 2015 ‏-yili ichidila partiye ichide chare körülgenler sani 336 ming neperdin ashidiken. Bularning ichide edliye orunlirigha ötküzüp bérilgenlirining sani 14 ming neper iken. Élshat hesen ependi shi jinping hakimiyetke kelgendin buyan intizam tekshürüsh komitétining hoquqining körülüp baqmighan derijide zorayghanliqini, wehimisiningmu artqanliqini bildürdi.

Melum bolushiche, shi jinpingning “Chiriklikke qarshi kürishi” jeryanida parixorluq bilen eyiblen'gen emeldarlarning qilmishlirigha a'it uchurlarning ashkara bolmasliqi, ularning sotliriningmu yoshurun yaki yépiq shekilde élip bérilishi, buninggha a'it sanliq uchurlarning mexpiy bolushidek ehwallar bu heriketning heqiqeten parixorluqni nishan qilghanliqi yaki shi jinpingning siyasiy düshmenlirini nishan qilghanliqigha qarita guman peyda qilghan idi. Kishilik hoquqni közitish teshkilati doklatida mana bu nuqtini eskertip, “Xitaydiki chiriklik heqiqeten jiddiy bir mesile bolsimu, emma uni bu xil qosh chare usuli arqiliq yoqitish mumkin emes, chiriklik bilen ünümlük küresh qilish musteqil edliyini, erkin axbaratni we gumandarlarning hoquqlirining kapaletlendürülüshini telep qilidu” dep eskertken.

Sofi richardson xanim bolsa bayanatida eskertip “Qosh chare sistémisi mewjut bolup turghan muddetche chiriklikni yoqitish mumkin emes. Bu sistéma mewjut bolghan her küni u partiye ezalirining hayati üchün bir tehdit peyda qilipla qalmay, shi jinpingning chiriklikke qarshi kürishining mahiyitidiki zorawanliqni bizge eslitip mangidu” dégen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.