Хитай ясап чиққан “шундақ бир гүл” тәнқидкә учриди

Ақту наһийисиниң үзмә йезиси 5 - кәнтидики рәйһангүл емир 2007 - йили юртидин тунҗи түркүмдики җеҗяңға ишләмчиликкә йөткәлгән уйғур қизлириниң бири иди, у 2009 - йили - 5 июл вәқәсидин кейин юртиға қайтип кәлгәндин кейин, хитайниң уйғурларға қаратқан ешинча әмгәк күчлирини йөткәш сияситиниң актип тәшвиқатчисиға айланған. Мәмликәтлик хәлқ қурултийиниң шинҗаңлиқ вәкили болуп талланған. Доклат бериш йиғинлирида у “партийиниң дана сияситиниң йетәклишидә бүгүнкидәк бәхтияр турмушқа ериштим, һазир шәһәр қизлиридин қелишмайдиған һаләткә кәлдуқ, мәдәни шәһәргә келип, мәдәний кийинип, мәдәнийәтлик сөзләйдиған болдуқ” дәп тәшвиқат елип барған.

Уйғур аптоном районлуқ партком тәшвиқат бөлүми йеқинда йәнә, рәйһангулни баш қәһриман қилған “шундақ бир гүл бар” намлиқ 6 қисимлиқ телевизийә тиятирини ишләп тарқатти. Уйғур вәзийитини йеқиндин көзәткүчиләр, даириләрниң зор мәбләғ вә күч сәрп қилип ишләп тарқитилишқа башлиған бу тәшвиқат филими арқилиқ йәтмәкчи болған сиясй ғәрәзлири һәққидә мулаһизә йүргүзмәктә.

Хитайниң уйғур елида тарқитидиған тәшвиқат васитилириниң хәвиригә қариғанда, сиясий тәшвиқат үчүн тәйярланған 6 қисимлиқ телевизийә тиятири “шундақ бир гүл бар” 21 - январда шинҗаң телевизийәсиниң уйғурчә, хитайчә вә қазақчә қаналлирида тәңла қоюлушқа башлиған. Мәзкур телевизийә тиятирини уйғур аптоном районлуқ тәшвиқат бөлүми, шинҗаң дасен мәдәнийәт тарқитиш чәклик ширкити вә ниңбо шәһәрлик тәшвиқат бөлүми бирликтә сүрәткә алған.

Хитай тәшвиқатлирида көрситилишичә, телевизийә тиятирдики баш қәһриман рәйһангүл шинҗаңлиқ бир әвлад яшларниң мунәввәр вәкили, у 17 йешида һөкүмәт тәшкиллигән “әмгәк күчлирини сиртқа чиқириш”қа тизимлитип, җеҗяң өлкисиниң ниңбо шәһиридики тоқумичилиқ карханисиға берип ишлигән. У бу йәрдә ишләш җәрянида мунәввәр хизмәтчи болуп үлгә яратқан....Тиришип ишләп, шинҗаңдики һәр милләт яшлири дәвр билән тәң илгириләватқан, актип алға бесиватқан дәвр роһини намаян қилған.

Хитай һөкүмити рәйһангүлни “йеңи әсирдики шинҗаңлиқ бир әвлад яшларниң мунәввәр вәкили” деди. У уйғур яшлириға вәкиллик қилаламду? хитайға йөткәлгән уйғур яшлириғичу ? бу соални америкидики уйғур паалийәтчиләрдин мустәқил сиясй мулаһизичи елшат һәсән әпәндидин соридуқ :

Елшат әпәндиниң қаришичә, рәйһангүл һәқиқәтән уйғур елидин хитайға йөткәлгән уйғур қизиниң бири болсиму, у хитай тәрипидин қайта ясап чиқилған хитайниң натоғра сиясәтлирини иҗра қилидиған вә униң үчүн хизмәт қилидиған бир тәшвиқатчи, униң уйғур яшлириға вәкилллик қилиш салаһийити болмайла қалмай, хитайға ишләмчиликкә йөткилишкә мәҗбур болған уйғур қизлириғиму вәкиллик қилалмайду. Чүнки у хитай завутлирида мәҗбурий әрзан әмгәк күчи болған, түрлүк хорлуқ вә зулумлар чәккән уйғур қизлириниң йүрәк садасини, авазини аңлиталмиди. Уйғур яшлириниң наразилиқи, һәқиқий әркинлик арзусини аңлиталмиди.

Илгири көп қетим испатлиқ мәлуматлар бәргинимиздәк, хитай һөкүмити2004 - йилдин башлап “ешинча әмгәк күчлирини сиртқа йөткәп ишқа орунлаштуруш” сияситини йолға қоюп, йезилардики ишсиз уйғур яшлирини мәхсус хитай өлкилиригә әрзан әмгәк күчи сүпитидә йөткәп ишқа орунлаштурушқа башлиған иди. Дәсләптә йөткәйдиған ишләмчиләргә 18 - 25 яшқичә болуш, той қилмиған қиз болуш, чирайлиқ болуш...Дегәндәк ашкара шәртләрниму қоюп таллап мәҗбурий йөткигән иди, хитай өлкилиригә ишләмчиликкә йөткәлгән қизлар учриған түрлүк хорлуқ вә адаләтсизликләр ашкариланғандин кейин, бу сиясәт тәбиий һалда тосалғуға учриди, бу чағда хитай һөкүмити йәнә мәҗбурлаш характерини алған “һәр аилидин бирини йөткәш” қатарлиқ сиясәтләрни қолланди, бу сиясәткә маслашмиған, күнмигәнләр болса түрлүк җаза вә тәқибләшкә учриди.

Хитай көчмәнлири милйонлап уйғур елиға йәрләштүрүливатқан йеқинқи йилларда, уйғур яшлириниң хитай өлкилиригә әрзан әмгәк күчи сүпитидә елип берилиши уйғурларниң шундақла чәтәлләрдики уйғур паалийәтчилириниң күчлүк наразилиқини қозғиған иди. Шавгүән вәқәси, 2009 - йили үрүмчидә йүз бәргән “5 - июл вәқәси” дәрвәқә хитайниң бу сияситиниң хата бир сиясәт икәнликини испатлап көрсәтти.

Гәрчә хитай һөкүмити шундин етибарән, уйғур яшлирини ешинча әмгәк күчи сүпитидә хитай өлкиләргә йөткәш сияситини бурунқидәк очуқ - ашкара, мәҗбурий һалда елип бармиған болсиму әмма, бу сиясәт йәнила давам қилмақта, һәтта күчәйтилмәктә, хәвәрләрдин ашкарилинишичә, хитай даирилириниң уйғур ишләмчиләрни ичкиригә йөткәш пилани“5 - июл вәқәси” дин кейин бир мәһәл астилап, 2014 - йили аз кәм 7 миңға чүшүп қалған. Әмма йеқинда уйғур аптоном районлуқ әмгәк вә иҗтимаий параванлиқ назаритиниң ашкарилишичә, даириләр бу йил ишләмчиләрни 15 миңға йәткүзүшни, кәлгүси 3 йилда 50 миңға чиқирип, шуниңдин кейин һәр йили давамлиқ бу санни сақлап қелишни пиланлиған.

Елшат һәсән әпәнди мундақ мулаһизә қилди :

“хитай һөкүмити мәзкур пиланниң ишқа ешишида тәшвиқатиниң үнүмини ашуруш еһтияҗи билән “шундақ бир гүл бар” намлиқ теливизийә тиятирини мәйданға чиқарди, хитай һөкүмити хитайниң 5 - июлдики җинайитини ақлаш, ешинча әмгәк күчлирини йөткәш сияситини ақлаш, пиланлиқ туғут сияситини йошуруш, риаллиқни бурмилашни мәқсәт қилған бу хил сиясй ғәрәзлик тәшвиқатларни давамлиқ күчәйтиду. Әмма униң әмәлий роли болмайду, йеқинқи йилларда тохтавсиз йүз бериватқан қаршилиқлардин хитай һөкүмити бу сиясәтләрниң йүрүшишидә илгиркидәк нәтиҗә һасил қилалмайдиғанлиқиға көзи йәтти. Алдаш, мәҗбурлаштин нәтиҗә қазиналмиған хитай һөкүмити әмди бу хил тәшвиқатлар билән уйғурларни қаймуқтурушқа урунмақта халас.”

Елшат әпәнди йәнә, бу тәшвиқат телевизийә тиятириниң хитайниң уйғур ешинча әмгәк күчлирини хитай өлкилиригә йөткәш сияситидин башқа, нопус сиясити, диний сиясәтлири биләнму мунасивәтлик дәп мулаһизә қилди. Шундақла рәйһангүлгә охшаш тәшвиқатчилар өзини уйғурларниң вәкили дәп қариса, хитайниң тәшвиқатини әмәс, бәлки әркин авазини йәткүзәлмәйватқан уйғурларниң риал вәзийитини хәлқараға аңлитиш вә хитай хитай һөкүмитини бу сиясәтни тохтитишқа чақириш мәҗбурийити бар” деди.